Dopuszczalność odmowy świadczenia usługi ze względu na wolność sumienia i religii usługodawcy

Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 138 ustawy z 20.5.1971 r. – Kodeks wykroczeń (t.j.: Dz.U. z 2019 r., poz. 821 ze zm.), w części zawierającej słowa „albo umyślnie bez uzasadnionej przyczyny odmawia świadczenia, do którego jest obowiązany”, jest niezgodny z art. 2 Konstytucji RP. Prokurator Generalny wniósł o stwierdzenie niezgodności art. 138 KW w części, w jakiej penalizuje odmowę świadczenia usługi bez uzasadnionej przyczyny - z art. 2 Konstytucji RP, oraz - rozumianego w ten sposób, że zasady wiary i sumienie nie są uzasadnioną przyczyną odmowy świadczenia usługi - z art. 53 ust. l w zw. z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, a także - w zakresie dotyczącym osób osobiście prowadzących działalność gospodarczą lub działających w imieniu podmiotu prowadzącego taką działalność - z art. 20 w zw. z art. 22 w zw. z art. 31 ust. 3 i w zw. z art. 31 ust. 2 zd. 2 Konstytucji RP.

Tematyka: Trybunał Konstytucyjny, art. 138 KW, sumienie, wolność, usługa, Prokurator Generalny, Konstytucja RP, regulacje, działalność gospodarcza, Kodeks wykroczeń, niezgodność, wyrok TK

Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 138 ustawy z 20.5.1971 r. – Kodeks wykroczeń (t.j.: Dz.U. z 2019 r.,
poz. 821 ze zm.; dalej jako: KW), w części zawierającej słowa „albo umyślnie bez uzasadnionej przyczyny
odmawia świadczenia, do którego jest obowiązany”, jest niezgodny z art. 2 Konstytucji RP.
Prokurator Generalny wniósł o stwierdzenie niezgodności art. 138 KW w części, w jakiej penalizuje odmowę
świadczenia usługi bez uzasadnionej przyczyny - z art. 2 Konstytucji RP, oraz - rozumianego w ten sposób, że
zasady wiary i sumienie nie są uzasadnioną przyczyną odmowy świadczenia usługi - z art. 53 ust. l w zw. z art. 31
ust. 3 Konstytucji RP, a także - w zakresie dotyczącym osób osobiście prowadzących działalność gospodarczą lub
działających w imieniu podmiotu prowadzącego taką działalność - z art. 20 w zw. z art. 22 w zw. z art. 31 ust. 3
i w zw. z art. 31 ust. 2 zd. 2 Konstytucji RP.
Zgodnie z zaskarżoną regulacją, kto, zajmując się zawodowo świadczeniem usług, żąda i pobiera za
świadczenie zapłatę wyższą od obowiązującej albo umyślnie bez uzasadnionej przyczyny odmawia
świadczenia, do którego jest obowiązany, podlega karze grzywny. Ochrona dotyczy zarówno interesów
finansowych nabywców, które są naruszane przez konieczność płacenia ceny wyższej niż uzasadniona, jak też
interesu polegającego na uzyskaniu świadczenia jako takiego, a więc dostępu do usługi. Penalizowana jest odmowa
świadczenia, która ma miejsce bez uzasadnionej przyczyny, a zatem nie będzie podlegał karze z art. 138 KW ten, kto
odmawia świadczenia, do którego jest obowiązany, jednakże czyni to, mając uzasadnioną przyczynę. Należy jednak
wyjaśnić, że dla uznania przyczyny za uzasadnioną nie jest wystarczające subiektywne przekonanie usługodawcy.
Zarówno okoliczności faktyczne, jak i względy natury wewnętrznej, na przykład odmowa świadczenia usługi, która
według usługodawcy stanowi naruszenie moralności, muszą być uzasadnione, a więc takie, które zasługują na
uwzględnienie w ocenach społecznych z punktu widzenia akceptowanych zasad moralnych.
Wnioskodawca podkreślił, że art. 138 KW obowiązuje - w niezmienionym brzmieniu - od 1.1.1972 r. Jego treść jest
niemal identyczna z regulacjami obowiązującymi od 1953 r. R atio legis penalizacji odmowy świadczenia usługi,
w realiach centralnie planowanej i sterowanej gospodarki socjalistycznej, charakteryzującej się reglamentacją
działalności gospodarczej w warunkach permanentnego niedoboru towarów i usług, głównie konsumpcyjnych, było
przeciwdziałanie spekulacji deficytowymi towarami i usługami i umożliwienie równego dostępu do tych dóbr, po
ustalonych odgórnie cenach. Obecnie, w warunkach gospodarki rynkowej i powszechnej dostępności wszelkiego
rodzaju usług oraz bardzo ograniczonego zakresu usług, na które obowiązują ceny urzędowe, przyczyny
wprowadzenia tej regulacji uległy dezaktualizacji. Aktualnie przepis art. 138 KW w części, w jakiej penalizuje odmowę
świadczenia usługi, ma znaczenie antydyskryminacyjne. Zdaniem wnioskodawcy, dla zapewnienia realizacji tej
funkcji wystarczające są środki cywilnoprawne określone m.in. w KC i ustawie z 3.12.2010 r. o wdrożeniu niektórych
przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania (t.j.: Dz.U. z 2016 r. poz. 1219).
Zdaniem wnioskodawcy art. 138 KW, w zakwestionowanej części, jest niezgodny z wynikającą z art. 2 Konstytucji RP
zasadą proporcjonalności, z uwagi na nadmierną ingerencję i represyjność. W rezultacie efekty zaskarżonej regulacji
nie pozostają w odpowiedniej proporcji do ciężarów i ograniczeń nakładanych na tego, kto zawodowo zajmuje się
świadczeniem usług. Zgodnie z art. 31 ust. 2 Konstytucji RP, każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa
innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje. Jak wskazano we wniosku,
z przewidzianych konstytucyjnie wolności i praw przysługujących osobom zainteresowanym uzyskaniem usługi nie
wynika generalny obowiązek osób zajmujących się zawodowo świadczeniem usług, wykonania każdej czynności
mającej służyć realizacji wolności i praw potencjalnych klientów, w tym podjęcia działań, których celu lub efektów nie
akceptują. Dodatkowo Prokurator Generalny dowodził, że w ramach gwarantowanej i chronionej przez art. 20 i art. 22
Konstytucji RP wolności działalności gospodarczej mieści się zawieranie umów na potrzeby prowadzonej działalności
gospodarczej, a w szczególności możliwość podjęcia decyzji, czy zawrzeć umowę z danym kontrahentem, jaka
będzie treść i forma umowy.
Prokurator Generalny podkreślił, że art. 138 KW nie przewiduje możliwości odmowy świadczenia usługi nie tylko
z tego powodu, że usługodawca nie akceptuje celu, któremu usługa ma służyć, ale również wtedy, gdy według
usługodawcy świadczeniu usługi sprzeciwiają się względy religijne lub sumienia, gdyż w jego ocenie wykonanie
usługi stanowiłoby złamanie bezwzględnego zakazu, wynikającego z zasad wyznawanej wiary lub innego
światopoglądu. O tym, czy przyczyna odmowy jest uzasadniona, decyduje bowiem w każdym przypadku panująca
ocena społeczna, która może znacząco odbiegać od przekonań i oceny usługodawcy. W rezultacie art. 138 KW,
w części, w jakiej penalizuje odmowę świadczenia usługi, ogranicza wynikającą z art. 53 Konstytucji RP wolność

sumienia i wyznania. Na wolność sumienia i religii składa się bowiem nie tylko swoboda przyjmowania określonego
światopoglądu i wynikających z niego zasad, ale również postępowania zgodnie z tymi zasadami.
Zgłaszając swój udział w postępowaniu Rzecznik Praw Obywatelskich stwierdził, że choć zaskarżony przepis
ogranicza wolność gospodarczą i swobodę umów, to spełnia wymóg konieczności wobec nieefektywności sankcji
cywilnoprawnych oraz adekwatności sankcji przewidzianej w KW. Art. 138 KW jest w stanie doprowadzić do ochrony
przed dyskryminacją polegającą na odmowie świadczenia usługi ze względu na cechę osobistą klienta i zapewnienie
jej wykonania bez względu na rasę, niepełnosprawność, wiek, orientację seksualną klienta lub inne cechy osobiste
chronione przez Konstytucję RP i prawo unijne. Ograniczenie nałożone na usługodawców jest proporcjonalne, art.
138 KW nie nakłada bowiem na nich bezwzględnego obowiązku świadczenia usługi, a jedynie uniemożliwia odmowę
jej świadczenia w sytuacji, gdy brak jest uzasadnionej przyczyny tej odmowy.
W wyroku wydanym przy dwóch zdaniach odrębnych Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że art. 138 KW
narusza art. 2 Konstytucji RP, bowiem penalizacja odmowy świadczenia usług przez osobę zajmującą się
zawodowo ich świadczeniem jest nieadekwatna do celu legislacyjnego, jaki ma spełniać. Trybunał wyjaśnił,
że niedookreśloność pojęć użytych w zakwestionowanej regulacji takich jak: „bycie zobowiązanym do
świadczenia usługi” czy „nieuzasadniona odmowa świadczenia usługi” rodzi ryzyko, że na etapie stosowania
przepisu jego wykładnia może prowadzić do przyjęcia różnego rozumienia wskazanych pojęć. W efekcie
może dojść do stosowania wykładni na tyle szerokich, że nie znajdą one uzasadnienia w konstytucyjnych
zasadach i wartościach. Z uwagi na stwierdzenie niekonstytucyjności całej kwestionowanej normy
z perspektywy art. 2 Konstytucji, Trybunał nie wypowiadał się na temat pozostałych zarzutów.
Prof. dr hab. Ewa Łętowska
W warunkach niedoskonałej konkurencyjności podaży usług (choćby w warunkach miejscowości) pozostawienie
biznesmenowi pełnej dowolności co do zawarcia umowy objętej działaniem jego biznesu, jest działaniem na rzecz
egoizmu i kaprysu tegoż biznesmena.
Karanie takiej postawy jako wykroczenia dotyczyło wszelkich biznesów, wszystkich biznesmenów i wszystkich
konsumentów. Po uznaniu tego wykroczenia za niekonstytucyjne, wszyscy konsumenci są narażeni na kaprys czy
egoizm biznesmenów. Zmniejszyła się wolność uczestnictwa na rynku konsumentów. Chcąc załatwić jeden problem,
stworzono nowy, szerszy.

Wyrok TK z 26.6.2019 r., K 16/17

Wyrok TK z 26.6.2019 r., K 16/17. Prof. dr hab. Ewa Łętowska podkreśliła, że w warunkach niedoskonałej konkurencyjności podaży usług pozostawienie biznesmenowi pełnej dowolności co do zawarcia umowy objętej działaniem jego biznesu jest działaniem na rzecz egoizmu i kaprysu. Karanie takiej postawy jako wykroczenia dotyczyło wszelkich biznesów, biznesmenów i konsumentów, co po uznaniu za niekonstytucyjne, zmniejszyło wolność uczestnictwa na rynku konsumentów.