Ponowne przesłuchanie ofiary przestępstwa na wniosek jednej ze stron postępowania
Regulacje państwa członkowskiego dopuszczające ponowne przesłuchanie ofiary przestępstwa, na wniosek jednej ze stron postępowania, ze względu na zmianę składu sędziowskiego są zgodne z unijnym prawem. Przedstawiono kontekst postępowania sądowego przeciwko M. i S. oraz konieczność ponownego przesłuchania świadków w związku ze zmianą składu orzekającego.
Tematyka: ponowne przesłuchanie, ofiara przestępstwa, zmiana składu sędziowskiego, unijne prawo, Karta praw podstawowych, ochrona ofiar, prawo do obrony
Regulacje państwa członkowskiego dopuszczające ponowne przesłuchanie ofiary przestępstwa, na wniosek jednej ze stron postępowania, ze względu na zmianę składu sędziowskiego są zgodne z unijnym prawem. Przedstawiono kontekst postępowania sądowego przeciwko M. i S. oraz konieczność ponownego przesłuchania świadków w związku ze zmianą składu orzekającego.
Regulacje państwa członkowskiego dopuszczające ponowne przesłuchanie ofiary przestępstwa, na wniosek jednej ze stron postępowania, ze względu na zmianę składu sędziowskiego są zgodne z unijnym prawem. Stan faktyczny Przed włoskim sądem toczy się przeciwko M. i S. postępowanie odnośnie prania pieniędzy i oszustwa. Oszustwo miało zostać dokonane na szkodę E. i G. Dodatkowo E. wystąpił z powództwem cywilnym, żądając zasądzenia od M. odszkodowania za szkody poniesione w wyniku przestępstwa. Na posiedzeniu, które odbyło się w 2015 r., E. i G. zostali przesłuchani w charakterze świadków przez skład orzekający, złożony z trzech sędziów. W 2017 r. odbyło się kolejne posiedzenie, ale w skład orzekający uległ zmianie, ponieważ jeden z sędziów biorących udział w posiedzeniu w 2015 r. został przydzielony do innego sądu. Dlatego na posiedzeniu w 2017 r. obrońca M. złożył na podstawie włoskiego KPK wniosek o ponowne przesłuchanie wszystkich przesłuchanych do tego dnia świadków, zwłaszcza ofiar badanego oszustwa. Sąd odsyłający zaznaczył, że w KPK została ustanowiona zasada bezpośredniości, polegająca na zapewnieniu nie tylko tego, że wyrok zostanie wydany bezpośrednio po zamknięciu rozprawy, ale również tego, że wyrok zostanie wydany przez tych sędziów, który brali udział w rozprawie. Pytanie prejudycjalne - Czy art. 16, art. 18 i art. 20 lit. b) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z 25.10.2012 r. ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępującej decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW (Dz. Urz. 2012, L 315, s. 57) należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, na podstawie którego w sytuacji gdy ofiara przestępstwa została przesłuchana po raz pierwszy przez skład orzekający sądu karnego pierwszej instancji, a w składzie tym nastąpiły później zmiany, ta osoba powinna co do zasady zostać ponownie przesłuchana przez nowy skład, jeżeli jedna ze stron postępowania nie zgadza się na to, aby ten skład oparł się na protokole pierwszego przesłuchania owej ofiary? Stanowisko TS Stosowanie Karty praw podstawowych Unii Europejskiej Zgodnie z art. 47 ak. 2 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony uprzednio na mocy ustawy oraz każdy ma możliwość uzyskania porady prawnej, skorzystania z pomocy obrońcy i przedstawiciela. Ponadto art. 48 ust. 2 Karty stanowi, że każdemu oskarżonemu gwarantuje się poszanowanie prawa do obrony. Z orzecznictwa TS wynika, że w zakresie, w jakim w Karcie ujęte są prawa odpowiadające prawom gwarantowanym przez EKPC, art. 52 ust. 3 Karty ma na celu zapewnienie niezbędnej spójności między prawami zawartymi w Karcie a odpowiadającymi im prawami zagwarantowanymi w EKPC, co jednak nie może mieć negatywnego wpływu na autonomię unijnego prawa i TSUE (wyrok Menci, C-524/15, pkt 23). Zgodnie z Wyjaśnieniami dotyczącymi Karty praw podstawowych (Dz.U. 2007, C 303, s. 17) art. 47 ak. drugi Karty odpowiada art. 6 ust. 1 EKPC, a art. 48 Karty ma taką samą treść jak art. 6 ust. 2 i 3 EKPC. Celem Trybunał jest, aby dokonywana przez niego wykładnia art. 47 ak. 2 i art. 48 Karty zapewniała poziom ochrony, który nie narusza poziomu ochrony gwarantowanego przez art. 6 EKPC, tak jak wynika to z orzecznictwa ETPCz [wyrok Belastingdienst/Toeslagen (Skutek zawieszający apelacji), C- 175/17, pkt 35]. Poszanowanie praw podstawowych Na podstawie orzecznictwa TS można stwierdzić, że przepisy dyrektywy 2012/29 należy interpretować w taki sposób, aby znalazły poszanowanie prawa podstawowe, do których należy m.in. uregulowane w art. 6 EKPC prawo do rzetelnego procesu sądowego (wyroki: Pupino, C-105/03, pkt 59; Katz, C-404/07, pkt 48). Z orzecznictwa ETPCz wynika, że zasady rzetelnego procesu sądowego wymagają wyważenia w danej sytuacji interesów obrony z interesami świadków lub ofiar wzywanych do złożenia zeznań (wyroki ETPC: Doorson przeciwko Niderlandom, § 70; Marcello Viola przeciwko Włochom, § 51). Trybunał stwierdził, że osoby, na których spoczywa odpowiedzialność za orzekanie o winie lub niewinności oskarżonego, powinny co do zasady osobiście przesłuchać świadków i ocenić ich wiarygodność. Zatem jednym z istotnych elementów rzetelnego procesu karnego jest możliwość konfrontacji oskarżonego ze świadkami w obecności sądu, który w ostatecznym rozrachunku wydaje rozstrzygnięcie. Ta zasada bezpośredniości jest istotną gwarancją procesu karnego, ponieważ spostrzeżenia sądu w kwestii zachowania i wiarygodności świadka mogą mieć poważne konsekwencje dla oskarżonego. Zmiana składu sądu orzekającego po przesłuchaniu ważnego świadka powinna więc co do zasady powodować ponowne przesłuchanie świadka (wyroki ETPC: Pitkänen przeciwko Finlandii, § 58; Beraru przeciwko Rumunii, § 64). Jednakże, zdaniem TS, zasady bezpośredniości nie można postrzegać w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie wszelkim zmianom składu sądu w trakcie trwania procesu. Zdaniem TS ponowne przesłuchanie ofiary w przypadku zmiany składu orzekającego, przez który została ona pierwotnie wysłuchana, samo w sobie nie oznacza, że kwestia odszkodowania na rzecz tej ofiary nie może zostać rozstrzygnięta w rozsądnym terminie. Ponadto, rzecznik generalny wskazał w pkt 128 opinii, że prawo przyznane ofierze przestępstwa w art. 16 dyrektywy 2012/29 nie może wpływać na możliwość skutecznego korzystania przez oskarżonego z przysługujących mu praw procesowych. Należy do nich zasada bezpośredniości, w sytuacji gdy doszło do zmiany składu orzekającego, ponieważ z okoliczności tej nie można czynić tej osobie zarzutu. Sąd odsyłający przywołał również art. 18 dyrektywy 2012/29, zgodnie z którym państwa członkowskie, bez uszczerbku dla prawa do obrony, zapewniają dostępność środków służących ochronie ofiar i członków ich rodzin przed wtórną i ponowną wiktymizacją, zastraszaniem oraz odwetem – w tym także środków przeciwko ryzyku szkód emocjonalnych lub psychologicznych – oraz służących ochronie godności ofiar podczas przesłuchania lub składania zeznań, które to środki obejmują w razie konieczności także procedury fizycznej ochrony ofiar i członków ich rodzin przewidziane w prawie krajowym. Jednakże w ocenie TS z treści tego przepisu nie wynika, aby unijny prawodawca do środków służących ochronie ofiary przestępstwa zaliczył jednorazowe tylko jej przesłuchanie w trakcie postępowania sądowego. Trybunał wskazał, że art. 18 dyrektywy 2012/29 przyznaje ofierze prawo do ochrony „bez uszczerbku dla prawa do obrony”. Podobnie w motywie 58 tej dyrektywy uregulowano, że zakres odpowiednich środków ochrony, podczas postępowania karnego, ofiar, które zostały uznane za narażone na ponowną i wtórną wiktymizację, zastraszanie oraz odwet, należy określić „bez uszczerbku dla praw do obrony i zgodnie z przepisami o swobodzie sędziowskiej”. Rzecznik generalny stwierdził w pkt 73 opinii, że unijny prawodawca ustanowił w dyrektywie 2012/29 prawa na rzecz ofiar, przy czym wykonywanie tych praw nie może stanowić zagrożenia dla prawa do rzetelnego procesu oraz dla przysługującego oskarżonemu prawa do obrony, które to prawa zapisane są odpowiednio w art. 47 ak. 2oraz w art. 48 ust. 2 Karty. W konsekwencji TS uznał, że art. 18 dyrektywy 2012/29 co do zasady nie stoi na przeszkodzie temu, aby w przypadku zmiany składu orzekającego ofiara przestępstwa została na wniosek jednej ze stron postępowania ponownie przesłuchana przez nowy skład. Rzecznik generalny stwierdził w pkt 116 opinii, że z orzecznictwa ETPCz wynika, że w celu określenia, czy jest możliwe wykorzystanie w charakterze dowodu protokołu przesłuchania ofiary, państwa członkowskie powinny zbadać, czy jej przesłuchanie może mieć istotny charakter dla osądzenia oskarżonego. Ponadto, do państw członkowskich należy zapewnienie poprzez wystarczające gwarancje procesowe, aby przeprowadzanie dowodów w ramach postępowania karnego nie naruszało rzetelności tego postępowania w rozumieniu art. 47 ak. 2 ani prawa do obrony w rozumieniu art. 48 ust. 2 Karty. Trybunał wskazał, że do sądu odsyłającego należy ustalenie, czy w sprawie w postępowaniu głównym występują szczególne okoliczności, które mogłyby powodować odstąpienie od ponownego przesłuchania ofiary przestępstwa. Trybunał stwierdził, że w przypadku zarządzenia ponownego przesłuchania ofiary przez nowy skład orzekający właściwe organy krajowe powinny zgodnie z art. 22 dyrektywy 2012/29 przeprowadzić indywidualną ocenę sytuacji tej ofiary w celu ustalenia jej szczególnych potrzeb w zakresie ochrony oraz, w stosownym przypadku, umożliwienia jej skorzystania ze środków ochrony przewidzianych w art. 23 i 24 tej dyrektywy. Zatem TS wskazał, że do sądu odsyłającego należy upewnienie się, że ofiara w sprawie w postępowaniu głównym nie ma szczególnych potrzeb w zakresie ochrony w ramach postępowania karnego. Reasumując TS orzekł, że art. 16 i 18 dyrektywy 2012/29 należy interpretować w ten sposób, że nie stoją one na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, na podstawie którego w sytuacji gdy ofiara przestępstwa została przesłuchana po raz pierwszy przez skład orzekający sądu karnego pierwszej instancji, a w składzie tym nastąpiły później zmiany, ta ofiara powinna co do zasady zostać ponownie przesłuchana przez nowy skład, jeżeli jedna ze stron postępowania nie zgadza się na to, aby ten skład oparł się na protokole pierwszego przesłuchania tej ofiary. Z przedstawionego wyroku wynika, że interpretując przepisy krajowe, w których transponowano przepisy dyrektywy 2012/29, sąd krajowy powinien uwzględnić zarówno prawo do ochrony ofiary przestępstwa, jak i prawo do rzetelnego procesu oraz prawa do obrony przysługujące oskarżonemu. Analizując kwestię, czy zmiany w składzie sędziowskim mogą powodować ponowne przesłuchanie ofiary przestępstw TS podkreślił, że sąd krajowy powinien przede wszystkim przeprowadzić indywidualną ocenę odnośnie zasadności tego ponownego przesłuchania, a także sytuacji ofiary przestępstwa, w celu zapewnienia jej odpowiedniej ochrony ochrony. Wyrok TS z 29.7.2019 r., Gambino i Hyka, C-38/18
Trybunał Stwierdził, że art. 16 i 18 dyrektywy 2012/29 nie stanowią przeszkody dla ponownego przesłuchania ofiary przestępstwa po zmianie składu sądu. Ważne jest uwzględnienie zarówno prawa do ochrony ofiary, jak i praw oskarżonego do rzetelnego procesu i obrony.