Penalizacja niealimentacji

Na mocy ustawy z 23.3.2017 r. dekryminalizacja dotyczy jedynie uchylania się od obowiązku alimentacyjnego, gdy wysokość zobowiązania nie została określona w orzeczeniu sądowym, ugodzie lub umowie. Publikacja omawia zmiany prawa karnego związane z penalizacją niealimentacji.

Tematyka: dekryminalizacja, niealimentacja, obowiązek alimentacyjny, przestępstwo, Kodeks karny, zmiany prawne

Na mocy ustawy z 23.3.2017 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz ustawy o pomocy osobom
uprawnionym do alimentów (Dz.U. z 2017 r. poz. 952) dekryminalizacja nastąpiła jedynie w odniesieniu do
takich zachowań sprawców, będących zobowiązanymi na podstawie ustawy do łożenia na utrzymanie osoby
najbliższej, wobec których obowiązek alimentacyjny nie został określony co do wysokości w orzeczeniu
sądu, ugodzie zawartej przed sądem albo innym organem lub inną umową. W pozostałych przypadkach, tj.
gdy sprawca uchyla się od wykonania wynikającego z ustawy obowiązku alimentacyjnego określonego co do
wysokości w sposób wyżej wskazany, przestępność takich zachowań nie uległa zniesieniu. Tak więc,
w odróżnieniu od poprzedniego stanu prawnego, nie każde uchylanie się od takiego ustawowego obowiązku
(przy założeniu spełnienia pozostałych znamion) będzie stanowiło przestępstwo, a tylko takie, gdy nałożony
przepisem ustawy obowiązek alimentacyjny został skonkretyzowany co do jego wysokości orzeczeniem
sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem lub inną umową – orzekł Sąd Najwyższy.
Opis stanu faktycznego
Stan faktyczny sprawy dotyczył A.D., która została oskarżona o to, że od maja 2004 r. do stycznia 2008 r. w S.
uporczywie uchylała się od ustawowego obowiązku opieki nad małoletnią córką X.D. i przez to naraziła ją na
niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych.
Sąd Rejonowy wyrokiem zaocznym uznał A.D. za winną zarzucanego jej czynu i kwalifikując go jako występek z art.
209 § 1 KK, wymierzył jej karę 6 miesięcy pozbawienia wolności, której wykonanie warunkowo zawiesił na okres
próby 4 lat. Na podstawie art. 72 § 2 KK zobowiązał oskarżoną do naprawienia w okresie 2 lat szkody wyrządzonej
przestępstwem przez zapłacenie na rzecz wierzyciela M.D. zaległości alimentacyjnych, a na podstawie art. 72 § 1 pkt
3 KK do bieżącego łożenia na utrzymanie córki. Wyrok ten uprawomocnił się. Wobec uchylania się skazanej od
wykonywania nałożonych obowiązków, SR zarządził wykonanie wobec niej kary 6 miesięcy pozbawienia wolności.
Następnie na podstawie art. 15 § 1 KKW i art. 4 § 4 KK Sąd Rejonowy umorzył postępowanie karne prowadzone
wobec A.D.
Z uzasadnienia SR
W uzasadnieniu SR stwierdził, że 31.5.2017 r. weszła w życie ustawa z 23.3.2017 r. o zmianie ustawy - Kodeks
karny oraz ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów, a zgodnie z art. 1 pkt 1 i 2 tej ustawy zmianie uległ
art. 209 § 1 KK i w obecnym jego brzmieniu zrezygnowano z przywołania ustawy jako samoistnego źródła obowiązku
alimentacyjnego. Wobec tego, że A.D. została skazana wyłącznie za uporczywe uchylanie się od wykonania
ciążącego na niej z mocy ustawy obowiązku, to zachowanie aktualnie nie jest penalizowane. Mając zaś na uwadze
brzmienie art. 4 § 4 KK, jeżeli według nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest już zabroniony pod groźbą kary,
skazanie ulega zatarciu z mocy prawa. W konsekwencji zgodnie z art. 106 KK skazanie uważa się za niebyłe, a tym
samym zachodzi przyczyna wyłączająca postępowanie wykonawcze.
Od powyższego postanowienia kasację wniósł Minister Sprawiedliwości - Prokurator Generalny, zaskarżając je
w całości na niekorzyść A.D., zarzucając wyrażenie błędnego poglądu, że w wyniku nowelizacji niekaralne stają się
zachowania polegające na uchylaniu się od obowiązku alimentacyjnego, w których w opisie tego czynu, jako źródło
obowiązku alimentacyjnego wskazano jedynie ustawę, co doprowadziło do wydania prawomocnego postanowienia
o umorzeniu postępowania wykonawczego, podczas gdy w zakresie znamienia „obowiązku”, o którym mowa
w przepisie art. 209 § 1 KK w brzmieniu obowiązującym od 31.5.2017 r., mieści się istnienie podstawy ustawowej,
z której obowiązek ten wynika, a określenie jego wysokości orzeczeniem, ugodą zawartą przed sądem albo innym
organem albo inną umową, konkretyzuje jedynie wysokość tego obowiązku, mającego swoje pierwotne źródło
w ustawie, a zatem czyn przypisany skazanej prawomocnym wyrokiem w całości realizuje znamiona czynu
zabronionego pod groźbą kary również obecnie.
Uzasadnienie SN
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu kasacji uchylił zaskarżone postanowienie.
W uzasadnieniu wskazał, że po dokonaniu zmian w art. 209 § 1 KK ustawodawca nie odwołuje się już do źródeł
obowiązku alimentacyjnego, zastrzega jedynie, że obowiązek taki ma być określony co do jego wysokości
w orzeczeniu sądowym, ugodzie zawartej przed sądem albo innym organem albo w innej umowie. Fakt ten nie
oznacza jednak, że nastąpiła dekryminalizacja wszystkich zachowań polegających na niewykonywaniu obowiązku
alimentacyjnego, którego źródłem jest ustawa. Gdy sprawca uchyla się od wykonania wynikającego z ustawy
obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości, przestępność takich zachowań nie uległa zniesieniu.

Wydaje się, że problemem w sprawie był fakt, iż wyrok Sądu Rejonowego skazujący A.D. za przestępstwo z art. 209
§ 1 KK, zawierał w opisie przypisanego czynu stwierdzenie, że oskarżona uchylała się od ciążącego na niej z mocy
ustawy obowiązku opieki, natomiast nie wskazano, że obowiązek ten określony został co do wysokości orzeczeniem
sądowym. Nie miało więc miejsca wypełnienie warunków pozwalających uznać, że doszło do depenalizacji
przypisanego skazanej przestępstwa uchylania się od obowiązku alimentacyjnego. Teoretyzując niewątpliwe jest, że
gdyby oskarżona miała być sądzona za to samo zachowanie na podstawie tego samego art. 209 § 1 KK, ale
w odmiennym brzmieniu obowiązującym po nowelizacji, to nie byłoby przeszkód, aby przestępstwo to również jej
przypisać. Jak słusznie zauważył bowiem Sąd Najwyższy, ten konkretny czyn skazanej wypełniał znamiona czynu
zabronionego w rozumieniu przepisów obecnie obowiązujących, jak i stanowił występek w rozumieniu przepisów
obowiązujących w czasie jego popełnienia.
Dekryminalizacja przestępstwa tzw. niealimentacji nastąpiła tylko odnośnie takich karygodnych zachowań
potencjalnych sprawców, będących zobowiązanymi na podstawie ustawy do łożenia na rzecz osób najbliższych,
odnośnie których obowiązek alimentacyjny nie został określony co do wysokości w orzeczeniu sądowym, ugodzie
zawartej przed sądem albo innym organem lub inną umową. Dlatego konieczne jest podkreślenie, że istotą
postępowania dowodowego w tego typu sprawach jest ustalenie przez sąd, czy wysokość obowiązku łożenia
na utrzymanie została określona konkretnym orzeczeniem sądowym, ugodą lub umową. Dodatkowym walorem
orzeczenia Sądu Najwyższego jest wskazanie prawidłowego sposobu dokonywania porównań przez pryzmat art. 4 §
4 KK – badaniu podlega nie zespół ustawowych znamion wymieniony w obu ustawach, ale to, czy konkretne
przestępstwo, określone prawomocnym wyrokiem jest nadal zabronione przez ustawę, która weszła w życie po
uprawomocnieniu się orzeczenia. Bez znaczenia zatem pozostaje sam opis czynu przypisanego i to, czy odpowiada
on znamionom typu czynu zabronionego określonym w nowej ustawie. Ważne jest tylko analizowanie zdarzenia
jako faktu historycznego na gruncie tego, czy w całości realizuje znamiona czynu zabronionego pod groźbą
kary wypunktowane tak w starej, jak i znowelizowanej ustawie.
Postanowienie SN z 19.6.2019 r., III KK 283/18

Dekryminalizacja przestępstwa niealimentacji dotyczy tylko sytuacji, gdy obowiązek alimentacyjny nie jest określony co do wysokości w sposób wymieniony w ustawie. Istotne jest ustalenie przez sąd, czy taki obowiązek został sprecyzowany w konkretny sposób.