Postanowienie sądu, jako fakt prawotwórczy stwierdzający istnienie obligatoryjności obrony oskarżonego

Przepis art. 536 KPK określający granice rozpoznania kasacji wprowadza trzy wyjątki od tej zasady, co skutkuje obowiązkiem Sądu Najwyższego do sprawdzenia sytuacji procesowych in concreto. Wyrok Sądu Rejonowego w Z. z 3.3.2017 r. dotyczy winy oskarżonego M.S. w sprawie dot. niekorzystnego rozporządzenia mieniem i przywłaszczenia pieniędzy. Kasację zaskarżył obrońca skazanego, a Sąd Najwyższy uchylił wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania w Sądzie Rejonowym w Z.

Tematyka: Sąd Najwyższy, kasacja, Sąd Rejonowy, Sąd Okręgowy, oskarżony, obrońca, art. 536 KPK, art. 439 KPK, kontekst uchybień, art. 79 KPK, brak udziału obrońcy, uchybienie procesowe

Przepis art. 536 KPK określając granice rozpoznania kasacji, które stanowią wskazane w niej zarzuty oraz
zakres zaskarżenia, równocześnie wprowadza trzy wyjątki od tej zasady. Oznacza to, że w ich przypadku
rozpoznający kasację Sąd Najwyższy jest każdorazowo obligowany z urzędu sprawdzić - poza tak
oznaczonymi granicami kasacji - czy te stanowiące je sytuacje procesowe in concreto nie zaistniały. Jednym
z takich przepisów, który musi być zawsze „w polu” przeprowadzanej - wobec danego orzeczenia - kontroli
kasacyjnej jest art. 439 KPK. Oznacza to, że sąd kasacyjny za każdym razem musi dokonać kontroli skargi
kasacyjnej także w kontekście uchybień wymienionych w art. 439 KPK.
Opis stanu faktycznego
Wyrokiem z 3.3.2017 r. Sąd Rejonowy w Z. uznał oskarżonego M.S. za winnego tego, że:
1) w okresie od 29.6.2016 r. do 4.7.2016 r. w Z. działając w krótkich odstępach czasu i w wykonaniu z góry
powziętego zamiaru, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej doprowadził M. i P.K. do niekorzystnego rozporządzenia
mieniem w wysokości 3700 zł, przez wprowadzenie ich w błąd, co do tego, że posiada uprawnienia psychologa
dziecięcego oraz zamierza przyprowadzić terapię z synem M. i P.K., a w przypadku rezygnacji z terapii wystawi na
ich temat negatywne opinie, w oparciu o które różne instytucje podejmą w stosunku do nich działania, to jest czynu
z art. 286 § 1 KK w zw. z art. 12 KK i na podstawie art. 286 § 1 KK wymierzył mu karę 8 miesięcy pozbawienia
wolności;
2) 4.7.2016 r. w Z. zabrał w celu przywłaszczenia pieniądze w kwocie 2500 zł na szkodę M. i P.K., to jest czynu z art.
278 § 1 KK i na podstawie tego przepisu wymierzył mu karę 5 miesięcy pozbawienia wolności.
Na podstawie art. 85 § 1 i 2 KK i art. 86 § 1 KK połączył kary jednostkowe i jako karę łączną orzekł 8 miesięcy
pozbawienia wolności. Na podstawie art. 46 § 1 KK orzekł wobec oskarżonego obowiązek naprawienia szkody przez
zapłatę na rzecz pokrzywdzonych M. i P.K. kwoty 6200 zł.
Wyrok zaskarżył obrońca oskarżonego zarzucając błąd w ustaleniach faktycznych naruszający dyspozycje art. 7
KPK, art. 410 KPK, a także art. 167 KPK, w zw. z art. 202 KPK, art. 192 § 2 KPK i art. 1 § 3 KK przez błędne jego
zastosowanie i art. 30 KK przez brak zastosowania. Oskarżony natomiast swojej apelacji podważał zasadność
ustaleń faktycznych.
Apelacje oskarżonego i jego obrońcy rozpoznał Sąd Okręgowy w Z., który wyrokiem z 12.10.2017 r., utrzymał
zaskarżony nimi wyrok w mocy.
Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżyła kasacją obrońca skazanego, podnosząc zarzuty rażącego naruszenia
przepisów postępowania, mające istotny wpływ na treść zapadłego rozstrzygnięcia, a mianowicie art. 79 § 1 pkt 3
KPK w zw. z art. 439 § 1 pkt 10 KPK; art. 169 § 2 KPK; art. 202 § 1 KPK; art. 366 § 1 KPK; art. 5 § 2 KPK.
Podnosząc powyższe zarzuty obrońca wniosła o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Z. Ponadto zawarła wniosek o wstrzymanie wykonania orzeczenia.
Prokurator w pisemnej odpowiedzi na kasację wniósł o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu kasacji wniesionej przez obrońcę skazanego od wyroku Sądu Okręgowego w Z.
z 12.10.2017 r., utrzymującego w mocy wyrok Sądu Rejonowego w Z. z 3.3.2017 r.:
1) na podstawie art. 439 § 1 pkt 10 KPK w zw. z art. 79 § 1 pkt 3 i 4 KPK oraz art. 79 § 3 KPK uchylił zaskarżony
wyrok oraz wyrok Sądu Rejonowego w Z. i sprawę przekazał temu sądowi do ponownego rozpoznania;
2) zasądził od Skarbu Państwa na rzecz adw. M.Z.-K. - Kancelaria Adwokacka w Z. kwotę 1180 zł i 80 gr., w tym
23% podatku VAT, tytułem wynagrodzenia za sporządzenie i wniesienie kasacji oraz obronę wykonywaną z urzędu
na rozprawie kasacyjnej i kwotę 1017 zł i 92 gr tytułem poniesionych wydatków.
Uzasadnienie SN
Sąd Najwyższy wskazał, że przepis art. 536 KPK określając granice rozpoznania kasacji, które stanowią wskazane
w niej zarzuty oraz zakres zaskarżenia, równocześnie wprowadza trzy wyjątki od tej zasady. Oznacza to, że w ich
przypadku rozpoznający kasację Sąd Najwyższy jest każdorazowo obligowany z urzędu sprawdzić - poza tak
oznaczonymi granicami kasacji - czy te stanowiące je sytuacje procesowe in concreto nie zaistniały. Jednym z takich

przepisów, który musi być zawsze „w polu” przeprowadzanej - wobec danego orzeczenia - kontroli kasacyjnej jest art.
439 KPK. Oznacza to, że sąd kasacyjny za każdym razem musi dokonać kontroli skargi kasacyjnej także
w kontekście uchybień wymienionych w art. 439 KPK. Czyniąc to w rozpoznawanej sprawie należało stwierdzić
wystąpienie w toku postępowania toczącego się przed Sądem Rejonowym bezwzględnej przesłanki odwoławczej
wskazanej w art. 439 § 1 pkt 10 KPK. Doszło bowiem wówczas do naruszenia przepisu art. 79 § 1 pkt 3 i 4 oraz § 3
KPK.
Uchybienie to zaistniało w następujących zaszłościach procesowych.
28.9.2016 r. prowadzący w niniejszej sprawie postępowanie przygotowawcze prokurator dopuścił dowód z opinii
dwóch biegłych lekarzy psychiatrów, celem ustalenia stanu zdrowia psychicznego oskarżonego oraz tego, czy
tempore criminis był on w pełni poczytalny. To postanowienie dowodowe było spowodowane przede wszystkim
stwierdzonym faktem uprzedniego, trzykrotnego skazania M.S. za przestępstwa przeciwko mieniu w warunkach art.
31 § 2 KK i jego deklaracjami w odniesieniu do przebytych i aktualnie leczonych przez niego schorzeń psychicznych.
W związku z ujawnieniem się tych wątpliwości, co do poczytalności (wówczas jeszcze) podejrzanego prokurator
wnioskiem z 28.9.2016 r. zwrócił się do Prezesa Sądu Rejonowego w Z. o wyznaczenie M.S. obrońcy z urzędu na
podstawie art. 79 § 1 pkt 3 i 4 KPK i art. 81 § 1 KPK. Na wniosek prokuratora zarządzeniem z 3.10.2016 r.
referendarz sądowy, na podstawie przywołanych przepisów, wyznaczył podejrzanemu obrońcę z urzędu w osobie
adw. A.S. Następnie, biegli psychiatrzy opracowali opinię, w której stwierdzili pełną poczytalność M.S. w czasie
popełnienia zarzucanych mu czynów, a także jego zdolność do brania udziału w toczącym się przeciwko niemu
postępowaniu. Biegli zaopiniowali, że jest on w stanie prowadzić swoją obronę w sposób samodzielny i rozsądny.
Mając na względzie treść tej opinii prokurator skierował 21.11.2016 r. do sądu wniosek o zwolnienie obrońcy
z urzędu z jego obowiązków, na podstawie art. 79 § 4 KPK. Referendarz sądowy 24.11.2016 r. wydał zarządzenie
o „cofnięciu obrońcy z urzędu na podstawie art. 79 § 4 KPK”, odtąd, przez cały czas trwania postępowania przed
Sądem Rejonowym oskarżony nie miał obrońcy ani z urzędu, ani z wyboru. Dopiero po wydaniu przez Sąd Rejonowy
3.3.2017 r. wyroku, na wniosek oskarżonego skierowany do tego Sądu o wyznaczenie obrońcy z urzędu,
zarządzeniem referendarza z 5.4.2017 r. wyznaczono oskarżonemu obrońcę z urzędu w osobie adw. M.Z.-K., która
od tej chwili przez trwające postępowanie odwoławcze była jego obrońcą.
Przede wszystkim Sąd Rejonowy nie dostrzegł tych powinności, które na Sądzie tym, mocą art. 79 § 4 KPK, ciążyły.
To jest wydania postanowienia sądu stwierdzającego brak obowiązkowego udziału obrońcy („sąd orzeka”)
i zarządzenia lub postanowienia prezesa sądu albo sądu w przedmiocie zwolnienia obrońcy z urzędu („Prezes sądu
albo sąd zwalnia”). Zaniechanie wydania tych wymaganych decyzji i równoczesny brak obowiązkowego udziału
obrońcy w dalszym postępowaniu w sytuacji opisanej w przepisie art. 79 § 4 KPK skutkowało zaistnieniem
uchybienia wskazanego w treści art. 439 § 1 pkt 10 KPK w zw. z art. 79 § 3 KPK i w zw. z art. 79 § 1 pkt 3 i 4 KPK.
Opisywane uchybienie było także następstwem wydania zarządzenia o zwolnieniu obrońcy z urzędu przez
referendarza sądowego. Referendarz sądowy może wydawać postanowienia i zarządzenia, ale tylko w wypadkach
przewidzianych w ustawie (art. 93a KPK). Ustawa określa, że referendarz sądowy może wydawać zarządzenie
o wyznaczeniu obrońcy z urzędu w sytuacjach określonych w art. 78 § 1 lub 1a, art. 79 § 1 i 2 oraz w art. 80 KPK (art.
81 § 1 i 2 KPK). Przepis art. 81 § 1 I 2 KPK stanowi, że referendarz „wyznacza” obrońcę, tym samym nie przyznaje
mu kompetencji do wydania decyzji „w przedmiocie wyznaczenia” obrońcy. Mając na uwadze przywołaną treść art.
93a p 1 KPK, o tym, że referendarz sądowy może wydawać zarządzenia lub postanowienia tylko w wypadkach
przewidzianych w ustawie, stwierdzić należy, że art. 79 § 4 KPK nie daje mu - i to w sposób jednoznaczny -
uprawnienia do wydania zarządzenia o zwolnieniu obrońcy z urzędu. Przepis ten przewiduje, że to „prezes sądu albo
sąd zwalnia obrońcę z jego obowiązków”. W tej sytuacji - niezależnie od przedstawionych powyżej uwarunkowań
implikowanych pozostałą treścią art. 79 § 4 KPK - stwierdzić należy, że zarządzenie referendarza z 24.11.2016 r.
o zwolnieniu z obowiązków wyznaczonego wcześniej oskarżonemu obrońcy z urzędu nie mogło być procesowo
skuteczne. Oznacza to, że skoro powodem ustanowienia tego obrońcy były względy wskazane w art. 79 § 1 pkt 3
KPK, to jego udział w rozprawie oraz w tych posiedzeniach, w których obowiązkowy jest udział oskarżonego, był
obowiązkowy (art. 79 § 3 KPK). Tak, w ocenianym przypadku jednak nie było, co także doprowadziło do wystąpienia
wskazanej w art. 439 § 1 pkt 10 KPK bezwzględnej przesłanki procesowej. Następstwem tego jest (nakazana
wprost w tym przepisie) konieczność uchylenia zaskarżonego kasacją wyroku Sądu Odwoławczego, który opisanego
uchybienia nie dostrzegł, a także utrzymanego jego wyrokiem w mocy wyroku Sądu Rejonowego, który jest tym
uchybieniem bezpośrednio dotknięty, powodując w konsekwencji przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
temu Sądowi.

Komentarz
Nie budzi wątpliwości, że wobec charakteru stwierdzonego z urzędu uchybienia i konieczności wydania
kasatoryjnego rozstrzygnięcia, należało z mocy art. 436 KPK w zw. z art. 518 KPK, ograniczyć rozpoznanie kasacji
tylko do tego uchybienia, bowiem w tym zakresie jest to wystarczające do wydania orzeczenia, a rozpoznanie
pozostałych uchybień – wobec zakresu uchylenia zapadłych przy pierwszym rozpoznaniu sprawy wyroków – byłoby
przedwczesne. Jest oczywistym, że Sąd Rejonowy, przy ponownym rozpoznaniu sprawy, powinien uwzględnić

powyższe wnioski i spostrzeżenia, co w rzeczy samej przyczyni się do uniknięcia uchybień, które doprowadziły do
konieczności uwzględnienia kasacji.

Wyrok Sądu Najwyższego z 12.6.2019 r., V KK 121/18.

Sąd Najwyższy uchylił wyrok Sądu Rejonowego w Z. z 3.3.2017 r. oraz wyrok Sądu Okręgowego w Z. z 12.10.2017 r. i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania. Uchybienie w postępowaniu dotyczyło braku obowiązkowego udziału obrońcy, co skutkowało koniecznością uchylenia wyroków.