Przesłanki uzasadniające umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym, w warunkach umorzonego postępowania
Z art. 93g § 1 KK wynika, że Sąd może orzec o umieszczeniu w zakładzie psychiatrycznym sprawcy, co do którego umorzono postępowanie karne o czyn zabroniony popełniony w stanie niepoczytalności. Publikacja analizuje przesłanki materialnoprawne stosowania izolacyjnego środka zabezpieczającego oraz opisuje kontrowersje związane z diagnozą stanu zdrowia psychicznego oskarżonej K.R.
Tematyka: umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym, umorzenie postępowania karne, stan niepoczytalności, choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe, środek zabezpieczający, Sąd Najwyższy, opinia biegłych, przesłanki materialnoprawne
Z art. 93g § 1 KK wynika, że Sąd może orzec o umieszczeniu w zakładzie psychiatrycznym sprawcy, co do którego umorzono postępowanie karne o czyn zabroniony popełniony w stanie niepoczytalności. Publikacja analizuje przesłanki materialnoprawne stosowania izolacyjnego środka zabezpieczającego oraz opisuje kontrowersje związane z diagnozą stanu zdrowia psychicznego oskarżonej K.R.
Z art. 93g § 1 KK wynika, że Sąd może orzec o umieszczeniu w zakładzie psychiatrycznym sprawcy, co do którego umorzono postępowanie karne o czyn zabroniony popełniony w stanie niepoczytalności określonej w art. 31 § 1 KK, tylko wtedy gdy ustali, że zapobiegnie to ponownemu popełnieniu przez niego czynu zabronionego o znacznej społecznej szkodliwości, jeżeli istnieje wysokie prawdopodobieństwo jego popełnienia w związku ze stwierdzoną u sprawcy chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym. Wskazuje więc to, że przesłanki materialnoprawne stosowania izolacyjnego środka zabezpieczającego w postaci pobytu w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym są węższe niż przesłanki uprawniające do stwierdzenia u sprawcy stanu niepoczytalności, o którym mowa w art. 31 § 1 KK. Opis stanu faktycznego K.R. została oskarżona o to, że: 1) w okresie od 1.2011 r. do 21.7.2016 r. w M. znęcała się psychicznie i fizycznie nad synem P. jego żoną M. oraz wnukiem Ł.R. w ten sposób, że bez powodu wszczynała awantury domowe, podczas których wyzwała ich słowami wulgarnymi, powszechnie uznanymi za obelżywe, szarpała M.R. za ubranie, ciągnęła za włosy, popychała i drapała, wyganiała ich z domu oraz groziła im pozbawieniem życia, ponadto w połowie 4.2016 r. podczas awantury domowej, w trakcie której wyzywała synową M.R. słowami powszechnie uznanymi za obelżywe, szarpiąc, uderzając i wykręcając ręce pokrzywdzonej spowodowała u niej obrażenia ciała naruszające czynności organizmu na okres nieprzekraczający 7 dni, następnie 21.7.2016 r. podczas awantury domowej, w trakcie której wyzywała synową M.R. słowami powszechnie uznanymi za obelżywe, szarpiąc i uderzając pokrzywdzoną spowodowała u niej obrażenia ciała skutkujące naruszeniem czynności organizmu na okres nieprzekraczający 7 dni, tj. o popełnienie czynu z art. 207 § 1 KK i art. 157 § 2 KK w zw. z art. 11 § 2 KK; 2) 18.11.2016 r. w M. z pomieszczenia gospodarczego dokonała zaboru w celu przywłaszczenia czterech felg aluminiowych R-15 łącznej wartości 600 zł na szkodę P.R., tj. o popełnienie czynu z art. 278 § 1 KK. Na rozprawie 31.1.2017 r., z uwagi na informacje uzyskane od oskarżonej, Sąd Rejonowy w W. dopuścił dowód z opinii biegłych lekarzy psychiatrów na okoliczność ustalenia stanu zdrowia psychicznego oskarżonej w chwili czynów oraz obecnie. W związku z treścią tej opinii, Sąd Rejonowy w W., postanowieniem z 10.10.2017 r., umorzył postępowanie karne wobec K.R. Zażalenie wniósł prokurator Prokuratury Rejonowej w W. i, zarzucając obrazę prawa materialnego, tj. art. 93g § 1 KK, domagał się uchylenia postanowienia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd Rejonowy w W. Sąd Okręgowy w K., postanowieniem z 27.11.2017 r., uchylił zaskarżone postanowienie i sprawę przekazał do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w W. Sąd Rejonowy w W., postanowieniem z 22.3.2018 r., ponownie umorzył postępowanie karne. Jednocześnie, na podstawie art. 93a § 1 pkt 4 KK i art. 93c pkt 1 KK oraz art. 93g § 1 KK i art. 93d § 1 KK zastosował wobec K.R. środek zabezpieczający w postaci umieszczenia w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym. Zażalenie wniósł obrońca z urzędu K.R., który, zarzucając orzeczeniu obrazę art. 93b § 1 KK, wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia w części dotyczącej orzeczenia środka zabezpieczającego. Sąd Okręgowy w K., po rozpoznaniu zażalenia obrońcy oskarżonej, postanowieniem z dnia 13.11.2018 r., zmienił zaskarżone postanowienie w ten sposób, że uzupełnił podstawę prawną zastosowania wobec K.R. środka zabezpieczającego w postaci umieszczenia jej w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym o przepis art. 93b § 1 KK, a w pozostałej części utrzymał w mocy zaskarżone orzeczenie. Kasację od tego orzeczenia wniosła obrońca z urzędu K.R., która zarzuciła rażące naruszenie prawa, mogące mieć wpływ na treść orzeczenia, przez obrazę następujących przepisów: art. 433 § 2 KPK, art. 458 KPK, art. 94 § 1 KPK, art. 98 § 1 KPK, art. 201 KPK, art. 93b § 1 KK w zw. z art. 115 § 2 KK, art. 93g § 1 KK oraz wniosła o uchylenie zaskarżonego postanowienia oraz utrzymanego nim w mocy postanowienia Sądu Rejonowego z 22.3.2018 r. i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu w W. do ponownego rozpoznania. Prokurator Prokuratury Okręgowej w K. w pisemnej odpowiedzi na kasację wniósł o jej oddalenie. Na rozprawie kasacyjnej prokurator Prokuratury Krajowej poparła wniesioną kasację i wniosła o uchylenie obu postanowień i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd I instancji. Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu kasacji wniesionej przez obrońcę, uchylił zaskarżone postanowienie oraz postanowienie Sądu Rejonowego w W. i sprawę przekazał temu Sądowi do ponownego rozpoznania. Uzasadnienie SN Zdaniem Sądu Najwyższego kasacja wniesiona przez obrońcę K.R. jest zasadna. Słusznie wskazuje skarżąca, że z art. 93g § 1 KK wynika, że Sąd może orzec o umieszczeniu w zakładzie psychiatrycznym sprawcy, co do którego umorzono postępowanie karne o czyn zabroniony popełniony w stanie niepoczytalności określonej w art. 31 § 1 KK, tylko wtedy gdy ustali, że zapobiegnie to ponownemu popełnieniu przez niego czynu zabronionego o znacznej społecznej szkodliwości, jeżeli istnieje wysokie prawdopodobieństwo jego popełnienia w związku ze stwierdzoną u sprawcy chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym. Analiza akt sprawy, a przede wszystkim opinii sądowo - psychiatrycznych oraz opinii psychologicznej, co podkreśla obrońca w kasacji, nie daje rzeczywiście jasnych i pełnych podstaw do przyjęcia, że u K.R. stwierdzono chorobę psychiczną lub upośledzenie umysłowe, które są podstawą do stosowania przez Sąd izolacyjnego środka zabezpieczającego. Sąd Rejonowy w W. w uzasadnieniu swojego postanowienia podkreślił nawet, że biegli lekarze psychiatrzy wykluczyli u oskarżonej upośledzenie umysłowe i nie stwierdzili u niej choroby psychicznej w sensie psychozy. Sąd ten nie wskazał jednak na żadną z przesłanek uzasadniających orzeczenie pobytu oskarżonej w zakładzie psychiatrycznym, przyjmując jedynie, jako powód niepoczytalności określonej w art. 31 § 1 KK, jej zaburzenia psychiczne, co nie znalazło jednak jakiejkolwiek konkretyzacji w uzasadnieniu orzeczenia, a co mogłoby w sposób istotny wyjaśnić sprawę. Przypomnieć natomiast należy, zaburzenia psychiczne są terminem zbiorczym obejmującym wskazane w art. 31 § 1 KK zaburzenia w postaci: choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego oraz innych zakłóceń czynności psychicznych. W opinii uzupełniającej wydanej 15.10.2018 r. zgodnie z postanowieniem Sądu Okręgowego w K., biegłe K.D.- K. i A.R., potwierdziły po raz kolejny u oskarżonej stan niepoczytalności, wykluczyły upośledzenie umysłowe oraz rozpoznały m.in. zaburzenia osobowości i zachowania na tle organicznego uszkodzenia OUN oraz zaburzenia nerwicowe i depresyjno-lękowe. Sąd Najwyższy stwierdzając, że zaistniałe w sprawie uchybienia miały rażący charakter oraz w istotny sposób wpłynęły na treść orzeczeń, uchylił zaskarżone postanowienie Sądu Okręgowego w K., jednakże z uwagi na to, że uchybienia Sądu Rejonowego w W. są tak istotne i nie zostały konwalidowane przez Sąd odwoławczy, zdaniem Sądu Najwyższego zaszła konieczność uchylenia również postanowienia Sądu I instancji i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania, który stosownie do treści art. 442 § 3 KPK uwzględni powyższe wskazania. Sąd I instancji ponownie rozpoznając sprawę powinien przede wszystkim wykazać, że czyny zabronione, w związku z którymi ma zostać zastosowany środek zapobiegawczy zostały faktycznie popełnione. Zauważyć należy, że o ile Sąd odwoławczy starał się uzupełnić ustalenia faktyczne dotyczące czynu z art. 207 § 1 KK i art. 157 § 2 KK w zw. z art. 11 § 2 KK, chociaż całkowicie pominął, podobnie jak Sąd Rejonowy, ocenę wyjaśnień oskarżonej oraz zeznania świadków, to oba Sądy całkowicie pominęły w swoich rozważaniach ocenę czynu z at. 278 § 1 KK zarzucanego oskarżonej. W sytuacji, gdyby zostało ustalone, że oskarżona jest sprawcą tych czynów, powinno dojść do umorzenia postępowania na mocy art. 17 § 1 pkt 2 KPK w zw. z art. 31 § 1 KK, gdyż wydane orzeczenie po ponownym rozpoznaniu sprawy, z uwagi na kierunek zaskarżenia, nie może być mniej korzystne niż obecne. Dopiero wówczas można dokonać oceny całościowej stopnia społecznej szkodliwości tych czynów, odrębnie dla każdego z nich, biorąc pod uwagę wszystkie kwantyfikatory wskazane w art. 115 § 2 KK (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 14.3.2017 r., IV KK 376/16). Pamiętać również należy, że stopień społecznej szkodliwości ma, zgodnie z zasadą proporcjonalności wyrażoną w art. 93b § 3 KK, wpływ na rodzaj orzekanego środka (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 21.1.2015 r., IV KK 320/14). Kolejnym krokiem będzie ustalenie przez Sąd, czy istnieje wysokie prawdopodobieństwo, że oskarżona popełni czyn zabroniony o znacznej społecznej szkodliwości w związku z chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym, co stanowi przesłankę materialnoprawną stosowania izolacyjnego środka zabezpieczającego. Nie ulega wątpliwości, że nie tylko przy stwierdzeniu, że czyny zabronione popełnione zostały w stanie niepoczytalności określonej w art. 31 § 1 KK, ale również przy ocenie tej ostatnio wskazanej przesłanki, pomocna będzie pełna i jednoznaczna opinia sądowo-psychiatryczna oraz psychologiczna. Jednakże nie można zawężać oceny stopnia prawdopodobieństwa popełnienia przez oskarżoną ponownie czynu zabronionego wyłącznie do oceny dokonanej przez biegłych psychiatrów, gdyż poza stanem zdrowia, konieczne jest także dokonanie analizy tego prawdopodobieństwa z uwzględnieniem wszelkich czynników życiowych i społecznych oskarżonej, w tym m.in. dotychczasowej linii życia, obecnej sytuacji życiowej połączonej z prognozowaniem możliwości i warunków sprzyjających podjęciu dobrowolnego leczenia, czy też uprzedniej karalności. Komentarz Nikt nie może być pozbawiony wolności w drodze środka zabezpieczającego bez uprzedniego ustalenia sprawstwa czynu o znamionach przestępstwa, cechującego się wysoką społeczną szkodliwością i obawą, że czynu zabronionego sprawca, w związku z istniejącą chorobą lub upośledzeniem umysłowym, może się dopuścić ponownie. Izolacyjny środek zabezpieczający może być orzekany jedynie po przeprowadzeniu rzetelnego postępowania sądowego i tylko wówczas, gdy jest to rzeczywiście konieczne i proporcjonalne. Postanowienie Sądu Najwyższego z 7.5.2019 r., V KK 74/19
Sąd Najwyższy uchylił zaskarżone postanowienie i sprawę przekazał do ponownego rozpoznania, argumentując braki w uzasadnieniu stosowania środka zabezpieczającego. Wskazuje się na potrzebę rzetelnego postępowania sądowego oraz konieczność proporcjonalności i uzasadnienia orzekania izolacyjnego środka zabezpieczającego.