Przesłanka uzasadniająca wyznaczenie obrońcy z urzędu

Zgodnie z art. 78 § 1 KPK, oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może zażądać wyznaczenia obrońcy z urzędu, jeśli nie może ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla siebie i rodziny. Publikacja omawia procedurę wyznaczania obrońcy z urzędu oraz konieczność należytego wykazania niemożności poniesienia kosztów ustanowienia obrońcy z wyboru. Przytoczone są konkretne przykłady postępowań, w których podjęto decyzje dotyczące wyznaczenia obrońcy z urzędu.

Tematyka: obrońca z urzędu, art. 78 KPK, niemożność poniesienia kosztów obrony, proces karny, Sąd Najwyższy, skarga prokuratora

Zgodnie z art. 78 § 1 KPK, oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może zażądać wyznaczenia obrońcy z urzędu, jeśli nie może ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla siebie i rodziny. Publikacja omawia procedurę wyznaczania obrońcy z urzędu oraz konieczność należytego wykazania niemożności poniesienia kosztów ustanowienia obrońcy z wyboru. Przytoczone są konkretne przykłady postępowań, w których podjęto decyzje dotyczące wyznaczenia obrońcy z urzędu.

Zgodnie z art. 78 § 1 KPK, oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może zażądać, aby wyznaczono mu
obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez
uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Warunkiem przystąpienia do rozpoznawania
wniosku w takim przedmiocie jest „należyte” wykazanie przez oskarżonego niemożności poniesienia
kosztów ustanowienia obrońcy z wyboru. Co prawda to na oskarżonym ciąży obowiązek wykazania tej
okoliczności, jednakże o obowiązku i sposobach wykazania ubóstwa trzeba go pouczyć, do czego
zobowiązuje przepis art. 16 § 2 KPK, z konsekwencjami procesowymi określonymi w art. 16 § 1 KPK. Co
istotne, przepis art. 78 § 1 KPK odnosi się czasu teraźniejszego, a zatem wymagane jest by oskarżony
należycie wykazał aktualnie niemożność poniesienia kosztów obrony, co powinno skutkować wyznaczeniem
obrońcy z urzędu. Sąd powinien oceniać jego sytuację majątkową w chwili orzekania w tym przedmiocie.
Opis stanu faktycznego
M.Z., T.W. i M.T. zostali oskarżeni o to, że:
1) w nocy z 29 na 30.9.2015 r. w K., działając wspólnie i w porozumieniu po uprzednim rozlaniu substancji
łatwopalnej i jej podpaleniu dokonali zniszczenia rzeczy w postaci maszyn do gier zręcznościowych wartości 30 000
zł na szkodę H. Sp. z o.o., wyposażenia salonu gier wartości 10 000 zł na szkodę S. Sp. z o.o. oraz pomieszczenia
salonu gier wartości 27 000 zł na szkodę K.R. tj. o przestępstwo z art. 288 § 1 KK;
2) w nocy z 29 na 30.9.2015 r. w K., działając wspólnie i w porozumieniu, grożąc M.L. i K.S. przez rozlanie substancji
łatwopalnej i podpalenie jej oraz użycie słów wulgarnych zmusili M.L. i K.S. do opuszczenia salonu gier tj.
o przestępstwo z art. 191 § 1 KK.
Ponadto M.Z. został oskarżony o to, że 8.1.2014 r. w K. oraz w M., w celu osiągnięcia korzyści majątkowej
wprowadził w błąd pracownika Banku w zakresie możliwości wywiązania się ze spłaty zobowiązania, swoim
zachowaniem zmierzał do uzyskania kredytu i niekorzystnego rozporządzenia mieniem tego banku w postaci
pieniędzy w kwocie 64 044 zł, lecz zamierzonego celu nie osiągnął z uwagi na odmowę udzielenia kredytu tj.
o przestępstwo z art. 13 § 1 KK w zw. z art. 286 § 1 KK i art. 297 § 1 KK przy zastosowaniu art. 11 § 2 KK; we
wrześniu 2015 r. w O., w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, w zamiarze uzyskania kredytu, wprowadził w błąd
pracownika S. w O., co do możliwości wywiązania się ze spłaty zobowiązania, swoim zachowaniem zmierzał do
uzyskania dla siebie kredytu i niekorzystnego rozporządzenia mieniem tej kasy w postaci pieniędzy, w kwocie 80.000
zł, lecz zamierzonego celu nie osiągnął z uwagi na odmowę udzielenia kredytu, tj. o przestępstwo z art. 13 § 1 KK
w zw. z art. 286 § 1 KK i art. 297 § 1 KK przy zastosowaniu art. 11 § 2 KK.
Sąd Rejonowy w M., wyrokiem z 17.4.2018 r., uznał oskarżonych: M.Z., T.W. i M.T. za winnych popełnienia
opisanych czynów. Ponadto uznał oskarżonego M.Z. za winnego popełnienia opisanych czynów, przy czym połączył
kary orzeczone wobec tego oskarżonego, wymierzył mu karę łączną roku pozbawienia wolności oraz karę łączną
grzywny w wysokości 75 stawek dziennych przyjmując wysokość jednej stawki na kwotę 20 zł.
Wskazany powyżej wyrok został zaskarżony w całości m.in. apelacją obrońcy oskarżonego M.Z., w której zostały
sformułowane następujące zarzuty błędu w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę zaskarżonego
orzeczenia oraz obrazy przepisów prawa procesowego mającej istotny wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia,
a w szczególności: art. 78 KPK w zw. z art. 6 KPK; art. 170 § 1 w zw. z art. 391 KPK, art. 6 KPK w zw. z art. 117 § 2a
KPK, w zw. z art. 376 § 2 KPK, w zw. z art. 42 ust. 2 Konstytucji RP, art. 366 KPK w zw. z art. 167 KPK, art. 7 KPK
w zw. z art. 4 KPK, w zw. z art. 410 KPK, art. 5 § 2 KPK
Apelujący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i uniewinnienie oskarżonego od zarzucanych mu czynów,
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.
Wyrokiem z 9.11.2018 r. Sąd Okręgowy w K. uchylił zaskarżony wyrok w całości, w odniesieniu do wszystkich
oskarżonych, i sprawę przekazał do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w M. W uzasadnieniu wskazał, że
miała miejsce obraza przepisów prawa procesowego, a konkretnie art. 78 § 1 KPK w zw. z art. 6 KPK.
Na podstawie art. 539e § 2 KPK prokurator wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w części dotyczącej M.Z.
i w zakresie, w jakim wyrok ten uchyla wyrok Sądu Rejonowego w M. i przekazanie sprawy w tym zakresie do
ponownego rozpoznania Sądowi Odwoławczemu.





Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu skargę prokuratora na wyrok Sądu Okręgowego w K. z 9.11.2018 r., uchylający
wyrok Sądu Rejonowego w M. z 17.4.2018 r. i przekazujący sprawę do ponownego rozpoznania, na podstawie art.
539e § 2 KPK, postanowił oddalić skargę.
Uzasadnienie SN
Zdaniem Sądu Najwyższego skarga prokuratora jest niezasadna.
Zgodnie z art. 437 § 2 zd. drugie KPK, uchylenie orzeczenia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania może
nastąpić wyłącznie w wypadkach wskazanych w art. 439 § 1 KPK, art. 454 KPK lub jeśli jest konieczne
przeprowadzenie na nowo przewodu w całości. Z powiązania treści tego przepisu z art. 539a § 3 KPK, w którym
wskazano podstawy skargi, jednoznacznie wynika, że Sąd Najwyższy rozpoznając skargę na wyrok sądu
odwoławczego ogranicza się do badania, czy w sprawie, na etapie postępowania przed sądem I lub II instancji
zachodzi tzw. bezwzględna przyczyna odwoławcza, albo doszło do uchylenia wyroku mimo braku formalnych
przeszkód określonych w art. 454 KPK do wydania wyroku zmieniającego lub też konieczne jest przeprowadzenie
w całości przewodu sądowego (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 10.2.2017 r., IV KS 6/16; uchwała Sądu
Najwyższego z 25.1.2018 r., I KZP 13/17, OSNKW 2018, Nr 3, poz. 23).
W rozpatrywanej sprawie Sąd Okręgowy w K. uchylił wyrok sądu meriti z powodu konieczności przeprowadzenia
przewodu sądowego na nowo. W uzasadnieniu wyroku tego Sądu zostały wyczerpująco i rzetelnie przedstawione
argumenty wskazujące na konieczność wydania orzeczenia kasatoryjnego.
Analiza akt sprawy, w tym protokołu rozprawy przeprowadzonej 26.10.2017 r. przed Sądem Rejonowym w M.,
wskazuje, że oskarżony M.Z. na rozprawie wypowiedział pełnomocnictwo adwokat K.W.-K. i wniósł o ustanowienie
obrońcy z urzędu. Jednocześnie oskarżony podniósł, że nie ma środków finansowych, a adwokat będąca jego
obrońcą miała nie konsultować z nim obrony. Sąd Rejonowy na podstawie art. 78 § 1 KPK nie uwzględnił wniosku
oskarżonego o wyznaczenie mu obrońcy z urzędu z uwagi na sytuację finansową. Uzasadniając swoje stanowisko
w tym przedmiocie Sąd Rejonowy stwierdził, że oskarżony posiada środki finansowe na ustanowienie obrońcy
z wyboru, o czym świadczy fakt, że do chwili obecnej miał obrońcę z wyboru, a jego działanie polegające na
wypowiedzeniu obrony adw. K.W.-K. ma na celu niedopuszczenie do rozpoczęcia przewodu sądowego.
Dalsze postępowanie, w tym dowodowe, toczyło się bez udziału obrońcy oskarżonego M.Z., który w tym czasie był
pozbawiony wolności.
Zgodnie z art. 78 § 1 KPK, oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może zażądać, aby wyznaczono mu obrońcę
z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla
niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Warunkiem przystąpienia do rozpoznawania wniosku w takim przedmiocie
jest „należyte” wykazanie przez oskarżonego niemożności poniesienia kosztów ustanowienia obrońcy z wyboru. Co
prawda to na oskarżonym ciąży obowiązek wykazania tej okoliczności, jednakże o obowiązku i sposobach wykazania
ubóstwa trzeba go pouczyć, do czego zobowiązuje przepis art. 16 § 2 KPK, z konsekwencjami procesowymi
określonymi w art. 16 § 1 KPK (por. wyrok SN z 1.7.2009 r., III KK 3/09, 
; wyrok SN z 10.1.2014 r., III KK
251/13, 
).
Co istotne, przepis art. 78 § 1 KPK odnosi się czasu teraźniejszego, a zatem wymagane jest by oskarżony należycie
wykazał aktualnie niemożność poniesienia kosztów obrony, co powinno skutkować wyznaczeniem obrońcy z urzędu.
Sąd powinien więc oceniać jego sytuację majątkową w chwili orzekania w tym przedmiocie. Tymczasem Sąd
Rejonowy nie rozważył w żaden sposób, czy rzeczywiście z powodu aktualnej sytuacji materialnej i rodzinnej,
oskarżony nie posiadał realnych, na dzień zgłoszenia wniosku, możliwości poniesienia kosztów obrony z wyboru.
Wywodzenie o stanie majątkowym oskarżonego tylko na tej podstawie, że dotychczas w postępowaniu korzystał
z pomocy obrońcy z wyboru było daleko idącym uproszczeniem.
W realiach rozpatrywanej sprawy wniosku oskarżonego o wyznaczenie obrońcy z urzędu nie można było pozostawić
bez rozpoznania, jako złożonego po upływie 7-dniowego terminu wskazanego w art. 353 § 5 KPK, ponieważ
oskarżony nie został prawidłowo pouczony o skutkach niedotrzymania tego terminu. Z akt sprawy wynika, że
oskarżony został pouczony o powinności złożenia wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu w terminie 7 dni od daty
wezwania na rozprawę, jednak zaniechano poinformowania go o tym, że w razie spóźnionego złożenia wniosku sąd
może pozostawić go bez rozpoznania, jeżeli jego rozpoznanie spowodowałoby konieczność zmiany terminu
rozprawy. Wobec powyższego należało rozpoznać merytorycznie wniosek o wyznaczenie obrońcy z urzędu, stosując
się do wymogów § 13 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 27 maja 2015 r. w sprawie sposobu
zapewnienia oskarżonemu korzystania z pomocy obrońcy z urzędu (tj.: Dz. U. z 2017 r., poz. 53). Sąd meriti nie
zachował tych wymogów, nierzetelnie rozpoznając wniosek o wyznaczenie obrońcy z urzędu, zatem słuszne było
uchylenie jego wyroku ze względu na potrzebę powtórzenia przewodu sądowego w całości.
W takim stanie rzeczy skarga prokuratora była niezasadna i nie mogła prowadzić do uchylenia zaskarżonego wyroku
w stosunku do M. Z. i do przekazania sprawy do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym w zakresie
wskazanym przez prokuratora.



Komentarz
Niezależnie od powyższych rozważań należy podkreślić, że prawo do posiadania obrońcy z urzędu wówczas, kiedy
oskarżony nie jest w stanie ponieść kosztów obrony, należy do podstawowych zasad wyznaczających rzetelność
procesu karnego, gwarantowanych zarówno przez dyspozycję art. 42 ust. 2 Konstytucji RP, jak i art. 6 ust. 3 lit. c
Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.) oraz art. 14
ust. 3 lit. d Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167).

Postanowienie Sądu Najwyższego z 19.3.2019 r., IV KS 5/19.







Sąd Najwyższy po rozpatrzeniu skargi prokuratora na wyrok Sądu Okręgowego w K. z 9.11.2018 r. zdecydował o oddaleniu skargi. Decyzja ta wynikała z braku bezwzględnej przyczyny odwoławczej oraz konieczności przeprowadzenia przewodu sądowego na nowo. Publikacja podsumowuje istotę prawa do obrońcy z urzędu oraz analizuje nieprawidłowości występujące w procesach sądowych dotyczących wyznaczania obrońcy.