Sprawiedliwa i odpowiednia kompensata dla ofiar przestępstw

Państwa członkowskie mają obowiązek ustanowienia systemu kompensaty dla ofiar umyślnych przestępstw z użyciem przemocy. Artykuł prezentuje wyrok Trybunału Sprawiedliwości dotyczący interpretacji art. 12 ust. 2 dyrektywy 2004/80 w kontekście odpowiedzialności państw członkowskich za szkody wyrządzone ofiarom przestępstw. Trybunał wskazał, że system kompensacji powinien obejmować wszystkie ofiary przestępstw na terytorium danego państwa, nie tylko te w sytuacji transgranicznej.

Tematyka: kompensata dla ofiar, system kompensacyjny, przestępstwa z użyciem przemocy, odpowiedzialność państw członkowskich, Trybunał Sprawiedliwości, dyrektywa 2004/80

Państwa członkowskie mają obowiązek ustanowienia systemu kompensaty dla ofiar umyślnych przestępstw
z użyciem przemocy.
Stan faktyczny
W 2005 r. BV (obywatelka włoska zamieszkała we Włoszech) była ofiarą przestępstwa związanego z użyciem
przemocy na tle seksualnym popełnionego na terytorium Włoch. Sprawcy tego przestępstwa zostali skazani na karę
pozbawienia wolności oraz zostali zobowiązani do zapłaty na rzecz BV kwoty 50 000 EUR tytułem odszkodowania.
Jednakże z uwagi na to, że ci sprawcy zbiegli, kwoty tej nie można było uzyskać.
W 2009 r. BV pozwała Presidenza del Consigilo dei Ministri (dalej jako: Prezydencja) o stwierdzenie
odpowiedzialności pozaumownej Republiki Włoskiej z tytułu braku prawidłowego i pełnego wykonania zobowiązań
wynikających z dyrektywy Rady 2004/80/WE z 29.4.2004 r. odnoszącej się do kompensaty dla ofiar przestępstw
(Dz.Urz. L z 2004 r. Nr 261, s. 15), w szczególności zobowiązania przewidzianego w art. 12 ust. 2 tej dyrektywy.
Pytania prejudycjalne
- Czy prawo UE należy interpretować w ten sposób, że system odpowiedzialności pozaumownej państwa
członkowskiego za szkodę spowodowaną naruszeniem tego prawa stosuje się ze względu na to, iż to państwo
członkowskie nie dokonało we właściwym czasie transpozycji art. 12 ust. 2 dyrektywy 2004/80 w odniesieniu do ofiar
mających miejsce zamieszkania w tym państwie, na którego terytorium popełniono umyślne przestępstwo z użyciem
przemocy?
- Czy art. 12 ust. 2 dyrektywy 2004/80 należy interpretować w ten sposób, że ryczałtowe odszkodowanie
w wysokości 4800 EUR przyznane ofiarom przestępstwa związanego z użyciem przemocy na tle seksualnym
w ramach krajowego systemu kompensaty dla ofiar umyślnych przestępstw z użyciem przemocy należy uznać za
„sprawiedliwe i odpowiednie” w rozumieniu tego przepisu?
Stanowisko TS
Obowiązek ustanowienia systemu kompensaty
Trybunał wskazał, że art. 12 ust. 2 dyrektywy 2004/80 wprowadza w sposób ogólny obowiązek ustanowienia przez
państwa członkowskie systemu kompensaty dla „ofiar umyślnych przestępstw z użyciem przemocy popełnionych na
ich odpowiednich terytoriach”, a nie tylko dla ofiar znajdujących się w sytuacji transgranicznej.
Odnosząc się do kontekstu, w jaki wpisuje się art. 12 ust. 2 dyrektywy 2004/80, TS przypomniał, że art. 12 tej
dyrektywy stanowi jedyny artykuł rozdziału II tej dyrektywy, dotyczący „krajowych systemów kompensaty”. Artykuł 12
ust. 1 dyrektywy 2004/80 przewiduje, że ustanowione w tej dyrektywie zasady w sprawie dostępu do kompensaty
w sytuacjach transgranicznych „funkcjonują w oparciu o systemy państw członkowskich dotyczące kompensaty dla
ofiar umyślnych przestępstw z użyciem przemocy popełnionych na ich odpowiednich terytoriach”. Z powyższego
zdaniem TS wynika, że unijny prawodawca zdecydował się nie na ustanowienie przez każde państwo członkowskie
szczególnego systemu kompensaty, ograniczonego wyłącznie do ofiar umyślnych przestępstw z użyciem przemocy
znajdujących się w sytuacji transgranicznej, lecz na stosowanie na rzecz tych ofiar krajowych systemów
kompensaty dla ofiar umyślnych przestępstw z użyciem przemocy popełnionych na odpowiednich terytoriach
państw członkowskich. W konsekwencji, zdaniem TS, art. 12 ust. 2 dyrektywy 2004/80 nakłada na każde państwo
członkowskie obowiązek ustanowienia systemu kompensaty dla ofiar wszelkich umyślnych przestępstw z użyciem
przemocy popełnionych na jego terytorium.
Z motywu 8 dyrektywy 2004/80 wynika, że w dniu przyjęcia tej dyrektywy taki system był przewidziany przez przepisy
obowiązujące w większości państw członkowskich. Trybunał podkreślił, że w przypadku braku przyjęcia takiego
systemu, państwo członkowskie nie może wypełnić wynikających z dyrektywy 2004/80 zobowiązań dotyczących
dostępu do kompensaty w sytuacjach transgranicznych. W związku z tym Trybunał stwierdził, że jednostka ma prawo
do naprawienia szkód, jakich doznała na skutek naruszenia przez państwo członkowskie jego obowiązku
wynikającego z art. 12 ust. 2 dyrektywy 2004/80, i to niezależnie od tego, czy znajdowała się ona w takiej sytuacji
transgranicznej w chwili, gdy stała się ofiarą przestępstwa umyślnego z użyciem przemocy.
Trybunał orzekł, że prawo UE należy interpretować w ten sposób, że system odpowiedzialności
pozaumownej państwa członkowskiego za szkodę spowodowaną naruszeniem tego prawa znajduje
zastosowanie ze względu na to, iż to państwo członkowskie nie dokonało we właściwym czasie transpozycji

art. 12 ust. 2 dyrektywy 2004/80 w odniesieniu do ofiar mających miejsce zamieszkania w owym państwie
członkowskim, na którego terytorium popełniono umyślne przestępstwo z użyciem przemocy.
Pojęcie „sprawiedliwej i odpowiedniej kompensaty”
Wobec nieuregulowania w dyrektywie 2004/80 jakiejkolwiek wskazówki co do wysokości odszkodowania, które
miałoby odpowiadać „sprawiedliwej i odpowiedniej” kompensacie w rozumieniu art. 12 ust. 2 tej dyrektywy, a także
braku szczegółowych zasad ustalania takiej kompensaty, TS uznał, że przepis ten przyznaje państwom
członkowskim pewien zakres uznania w tym względzie. Kompensata, o której mowa w art. 12 ust. 2 dyrektywy
2004/80, ma być wypłacana nie przez samego sprawcę przemocy, o której mowa, lecz przez właściwy organ
państwa członkowskiego, na którego terytorium przestępstwo zostało popełnione, zgodnie z art. 2 tej
dyrektywy, w drodze krajowego systemu kompensaty, którego stabilność finansową należy zapewnić w celu
zagwarantowania sprawiedliwej i odpowiedniej kompensaty dla wszystkich ofiar umyślnych przestępstw z użyciem
przemocy popełnionych na terytorium danego państwa członkowskiego.
Rzecznik generalny w pkt 137–139 opinii uznał, że „sprawiedliwa i odpowiednia” kompensata, wskazana w art. 12
ust. 2 dyrektywy 2004/80, nie musi odpowiadać odszkodowaniu, jakie może zostać zasądzone od sprawcy
umyślnego przestępstwa z użyciem przemocy na rzecz ofiary tego przestępstwa. W konsekwencji to odszkodowanie
nie musi zapewniać pełnego naprawienia szkody majątkowej i niemajątkowej poniesionej przez tę ofiarę. Trybunał
wskazał, że do sądu krajowego należy ostatecznie zapewnienie, w świetle przepisów krajowych ustanawiających
dany system kompensaty, aby suma przyznana ofierze umyślnego przestępstwa z użyciem przemocy w ramach tego
systemu stanowiła „sprawiedliwą i odpowiednią kompensatę” w rozumieniu art. 12 ust. 2 dyrektywy 2004/80.
W ramach postępowania przewidzianego w art. 267 TFUE w celu udzielenia sądowi odsyłającemu użytecznej
odpowiedzi TS wskazał na istotne elementy wykładni art. 12 ust. 2 tej dyrektywy, które powinny zostać wzięte pod
uwagę dla celów powyższego badania. Trybunał wyjaśnił, że państwo członkowskie wykraczałoby poza zakres
uznania przyznany w art. 12 ust. 2 dyrektywy 2004/80, gdyby jego przepisy krajowe przewidywały dla ofiar umyślnych
przestępstw z użyciem przemocy kompensatę czysto symboliczną lub oczywiście niewystarczającą w świetle
powagi konsekwencji, jakie ma dla tych ofiar popełnione przestępstwo. Trybunał podkreślił, że w rozumieniu art. 12
ust. 2 dyrektywy 2004/80 odszkodowanie przyznane takim ofiarom stanowi bowiem wkład w naprawienie
poniesionej przez nie szkody majątkowej i niemajątkowej. Taki wkład może zostać uznany za „sprawiedliwy
i odpowiedni”, jeżeli wyrównuje w odpowiednim zakresie cierpienia, na które ofiary zostały narażone.
Trybunał stwierdził, że w świetle cech charakteryzujących ustanowiony przez Włochy system kompensaty dla ofiar
umyślnych przestępstw z użyciem przemocy, art. 12 ust. 2 dyrektywy 2004/80 nie może być interpretowany w ten
sposób, że stoi on na przeszkodzie ryczałtowej kompensacie dla takich ofiar, ponieważ ryczałtowa kwota przyznana
każdej ofierze może różnić się w zależności od rodzaju doznanej przemocy. Jednakże państwo członkowskie, które
wybiera taki system kompensaty, powinno upewnić się, że taryfikator odszkodowań będzie wystarczająco
szczegółowy, tak aby uniknąć sytuacji, w której ryczałtowa kompensata przewidziana za określony rodzaj przemocy
mogłaby okazać się, w świetle okoliczności konkretnego przypadku, oczywiście niewystarczająca. W odniesieniu
w szczególności do przestępstw związanych z użyciem przemocy na tle seksualnym TS podkreślił, że mogą one
prowadzić do najpoważniejszych konsekwencji umyślnych przestępstw z użyciem przemocy.
W konsekwencji, z zastrzeżeniem weryfikacji przez sąd odsyłający, Trybunał stwierdził, że kwota ryczałtowa
w wysokości 4800 EUR tytułem odszkodowania dla ofiary przestępstwa związanego z użyciem przemocy na tle
seksualnym nie wydaje się prima facie odpowiadać „sprawiedliwej i odpowiedniej kompensacie” w rozumieniu art. 12
ust. 2 dyrektywy 2004/80.
Trybunał orzekł, że art. 12 ust. 2 dyrektywy 2004/80 należy interpretować w ten sposób, iż ryczałtowego
odszkodowania przyznanego ofiarom przestępstwa związanego z użyciem przemocy na tle seksualnym
w ramach krajowego systemu kompensaty dla ofiar umyślnych przestępstw z użyciem przemocy nie można
uznać za „sprawiedliwe i odpowiednie” w rozumieniu tego przepisu, jeżeli zostało ustalone bez
uwzględnienia powagi konsekwencji, jakie ma dla ofiar popełnione przestępstwo, a zatem nie stanowi ono
odpowiedniego wkładu w naprawienie poniesionej szkody majątkowej i niemajątkowej.

Komentarz
Z powyższego wyroku wynika, że art. 12 ust. 2 dyrektywy 2004/80 nakłada na każde państwo członkowskie
obowiązek wprowadzenia systemu kompensaty rozciągającego się na wszystkie ofiary umyślnych przestępstw
z użyciem przemocy popełnionych na ich terytorium. Tym samym prawo do uzyskania sprawiedliwej i odpowiedniej
kompensaty nie tylko ofiarom umyślnych przestępstw z użyciem przemocy popełnionych na terytorium państwa
członkowskiego znajdującym się w sytuacji transgranicznej w rozumieniu art. 1 tej dyrektywy, lecz również ofiarom
mającym zwykłe miejsce zamieszkania na terytorium tego państwa.
Na uwagę zasługuje również analiza TS zawarta w uzasadnieniu tego wyroku dotycząca kryteriów, jakie należy
stosować w celu ustalenia, czy kompensata przewidziana w systemie krajowym jest „sprawiedliwa i odpowiednia”

w rozumieniu dyrektywy 2004/80.

Wyrok TS z 16.7.2020 r., Presidenza del Consiglio dei Ministri, C-129/19

Wyrokiem TS z 16.7.2020 r. potwierdzono obowiązek państw członkowskich ustanowienia systemu kompensaty dla ofiar przestępstw. W kontekście art. 12 ust. 2 dyrektywy 2004/80 TS podkreślił konieczność zapewnienia 'sprawiedliwej i odpowiedniej kompensaty' dla ofiar umyślnych przestępstw z użyciem przemocy, niezależnie od ich statusu transgranicznego.