Uniewinnienie a konieczność ponowienia przewodu sądowego w całości

Zgodnie z art. 539a § 3 KPK skarga od wyroku sądu odwoławczego uchylającego wyrok sądu I instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania może być wniesiona z powodu naruszenia art. 437 KPK lub uchybień określonych w art. 439 § 1 KPK. Prokurator zaskarżył uniewinniający wyrok Sądu Rejonowego Katowice-Zachód, co doprowadziło do kolejnych etapów postępowania odwoławczego.

Tematyka: art. 539a KPK, art. 437 KPK, art. 439 KPK, skarga, postępowanie odwoławcze, Sąd Najwyższy, przewód sądowy

W myśl dyspozycji art. 539a § 3 KPK skarga od wyroku sądu odwoławczego uchylającego wyrok sądu
I instancji i przekazującego sprawę do ponownego rozpoznania może być wniesiona wyłącznie z powodu
naruszenia art. 437 KPK lub z powodu uchybień określonych w art. 439 § 1 KPK. Wskazany przepis art. 539a
§ 3 KPK został niewątpliwie powiązany z przepisem art. 437 § 2 KPK stanowiącym, że uchylenie orzeczenia
i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania może nastąpić wyłącznie w wypadkach wskazanych w art.
439 § 1 KPK, art. 454 KPK lub jeżeli jest konieczne przeprowadzenie na nowo przewodu w całości.
Opis stanu faktycznego
Sąd Rejonowy Katowice-Zachód w Katowicach, wyrokiem z 22.8.2019 r. (III K 1124/18, niepubl.) uniewinnił S.B. od
zarzuconego mu aktem oskarżenia czynu, mającego polegać na tym, że pełniąc funkcję prezesa zarządu firmy B. Sp.
z o.o. i będąc podatnikiem podatku od towarów i usług upoważnionym do wystawiania i przyjmowania faktur VAT,
w okresie od 2.2016 r. do 4.2016 r. w Katowicach wystawił dla I.P. Sp. z o.o. zs. w Warszawie 8 nierzetelnych faktur
na kwotę ponad 1 000 000 zł., które nie odzwierciedlały rzeczywistych transakcji, przy czym czynu tego dopuścił się
mając w stopniu znacznym ograniczoną zdolność rozpoznania znaczenia czynu i kierowania swoim postępowaniem,
tj. przestępstwa skarbowego z art. 62 § 2 KKS (w brzmieniu obowiązującym do 31.12.2016 r.) w zw. z art. 6 § 2 KKS,
art. 9 § 3 KKS i art. 11 § 2 KKS.
Wyżej opisany wyrok w całości zaskarżył prokurator działający na niekorzyść oskarżonego. Apelujący zarzucił
orzeczeniu:
1) błąd w ustaleniach faktycznych przyjętych za podstawę orzeczenia i mający wpływ na jego treść;
2) obrazę przepisów postępowania mającą wpływ na treść orzeczenia, a mianowicie: art. 2 § 2, art. 4, art. 7, art. 92
i art. 410 KPK przez dowolną, a nie swobodną ocenę przeprowadzonych dowodów, art. 193 KPK i art. 201 KPK
przez brak ponownego wezwania dwóch biegłych lekarzy psychiatrów, art. 9 § 1 KPK, art. 167 KPK i art. 366 § 1
KPK przez brak dopuszczenia z urzędu wskazanych dowodów osobowych.
Stawiając wymienione zarzuty apelujący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi
I instancji do ponownego rozpoznania. Po rozpoznaniu apelacji Sąd Okręgowy w Katowicach, wyrokiem z 26.11.2019
r. (VII Ka 777/19, niepubl.) uchylił zaskarżony wyrok Sądu Rejonowego Katowice-Zachód w Katowicach przekazując
sprawę Sądowi meriti do ponownego rozpoznania. Wyrok kasatoryjny Sądu odwoławczego w całości zaskarżyła
obrońca oskarżonego, która zarzuciła naruszenie przepisów postępowania, a mianowicie art. 437 § 2 zd. 2 KPK
w zw. z art. 113 KPK. Autorka skargi wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy sądowi
odwoławczemu do ponownego rozpoznania.
W pisemnej odpowiedzi na skargę prokurator wniosła o jej oddalenie. Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu skargi obrońcy
obwinionego, uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w Katowicach do ponownego
rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.
Uzasadnienie SN
Zdaniem Sądu Najwyższego skarga obrońcy okazała się zasadna, co spowodowało konieczność uchylenia wyroku
Sądu Okręgowego w Katowicach i przekazania sprawy oskarżonego temu Sądowi do ponownego rozpoznania
w postępowaniu odwoławczym. Przeprowadzona przez Sąd Najwyższy analiza materiałów postępowania wskazuje,
że w sprawie nie wchodziło w grę wystąpienie którejkolwiek z tzw. bezwzględnych przyczyn odwoławczych,
wymienionych w art. 439 § 1 KPK, która uzasadniałaby wydanie przez Sąd odwoławczy orzeczenia kasatoryjnego.
Pisemne motywy zaskarżonego wyroku przekonują, że w sprawie uznano, iż zaistniała przesłanka konieczności
ponowienia przewodu sądowego w całości (art. 437 § 2 zdanie drugie KPK). Powodem takiego stanu rzeczy była
w ocenie Sądu Okręgowego, przedwczesność wydania wyroku uniewinniającego, za czym przemawiały następujące
argumenty:
1) Sąd Rejonowy swoje ustalenia faktyczne oparł głównie na wyjaśnieniach oskarżonego oraz opinii biegłych lekarzy
psychiatrów. W żaden sposób twierdzenia S.B. o jego stanie psychicznym i niemożności popełnienia przez niego
zarzucanego mu czynu nie zostały należycie zweryfikowane.
2) Nie zostały przeprowadzone dowody umożliwiające sprawdzenie czy fakty podane przez oskarżonego
rzeczywiście polegały na prawdzie. Należało zatem przeprowadzić czynności procesowe, które szczegółowo zostały
wymienione w apelacji prokuratora.

3) Uzupełnienia wymagała również opinia biegłych lekarzy psychiatrów, którzy powinni się wypowiedzieć czy
oskarżony z uwagi na stwierdzony przez nich stan psychiczny był w ogóle w stanie wykonać czynności związane
z zarzucanym mu czynem, a w szczególności, czy rozumiał znaczenie swoich działań związanych z prowadzeniem
spółki, nabyciem udziałów w niej oraz ich zbyciem.
4) Celowym było również dopuszczenie dowodu z opinii biegłego grafologa, celem ustalenia czy podpisy na
dokumentach znajdujących się w aktach sprawy zostały rzeczywiście złożone przez S.B.
Z wymienionych powodów Sąd Okręgowy uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu
Katowice-Zachód w Katowicach do ponownego rozpoznania.
Ponadto Sąd Okręgowy wytknął oskarżycielowi publicznemu, że w trakcie postępowania przygotowawczego nie
przeprowadził czynności procesowych, których wykonania domagał się dopiero w apelacji, gdy zapadł wyrok
uniewinniający. Informacje dotyczące stanu psychicznego oskarżonego, jego wyjaśnienia oraz opinia biegłych
lekarzy psychiatrów istniały już na etapie postępowania przygotowawczego. Oskarżyciel powinien zatem
przeprowadzić czynności procesowe wymienione w apelacji, aby w ten sposób zweryfikować wyjaśniania S.B.
o niemożności popełnienia przez niego zarzucanego mu czynu. Nic nie stało na przeszkodzie, aby te czynności
procesowe zostały wykonane na etapie postępowania przygotowawczego.
Przystępując do oceny trafności powyższej argumentacji Sąd Najwyższy za celowe uznał przypomnienie
podstawowych, z punktu widzenia zapadłego rozstrzygnięcia, elementów obecnie obowiązującego apelacyjnego
modelu postępowania karnego. Aktualnie obowiązujące przepisy procedury karnej (art. 437 § 1 i 2 KPK) ustanawiają
regułę, że sąd odwoławczy, po rozpoznaniu sprawy wydaje orzeczenie merytoryczne (utrzymujące w mocy
zaskarżone orzeczenie lub zmieniające zaskarżone orzeczenie), a nie orzeczenie kasatoryjne (uchylające
zaskarżone orzeczenie i przekazujące sprawę sądowi I instancji do ponownego rozpoznania). Możliwość wydania
przez sąd odwoławczy orzeczenia o charakterze kasatoryjnym stanowi wyjątek, uzasadniony bądź procesowymi
ograniczeniami swobody orzekania sądu odwoławczego, bądź też zaistnieniem takich rażących uchybień
w procedowaniu sądu I instancji, które wręcz dyskwalifikują postępowanie przed sądem a quo jako podstawy
rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego (zob. uchwałę składu 7 sędziów Sądu Najwyższego
z 22.5,2019 r., I KZP 3/19,
).
Z treści art. 452 § 2 KPK wynika jasna zasada, że sąd odwoławczy sam przeprowadza dowody, a nie w celu ich
przeprowadzenia uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę sądowi I instancji do ponownego rozpoznania (wyroki
Sądu Najwyższego: z 20.12.2018 r., IV KS 29/18,
; z 4.7.2019 r., V KS 18/19,
).
W uzasadnieniu zaskarżonego skargą wyroku wprawdzie formalnie padła kwestia dotycząca powtórzenia przewodu
sądowego, ale wnikliwa analiza zakresu postępowania określonego przez instancję ad quem przekonuje, że
w rzeczywistości chodzi wyłącznie o jego obszerne, lecz nadal, uzupełnienie.
Wymagało podkreślenia, że nie wszystkie zapatrywania Sądu Okręgowego zdają się wskazywać na istnienie
dowodów mających świadczyć wyłącznie na niekorzyść oskarżonego. Nie ma więc podstaw do czynienia – na tym
etapie postępowania – jednoznacznych założeń, jakoby Sąd odwoławczy dostrzegał zasadność skazania
oskarżonego, czemu jednak stałby na przeszkodzie zakaz wynikający z art. 454 § 1 KPK. Nawet jednak w takim
wypadku skarżąca trafnie odwołuje się do – obecnie ugruntowanego – stanowiska Sądu Najwyższego, zgodnie
z którym możliwość uchylenia wyroku uniewinniającego, umarzającego albo warunkowo umarzającego postępowanie
karne i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania związana z regułą ne peius określoną w art. 454 § 1 KPK
(art. 437 § 2 zd. drugie KPK) zachodzi dopiero wtedy, gdy sąd odwoławczy - w wyniku usunięcia stwierdzonych
uchybień stanowiących jedną z podstaw odwoławczych określonych w art. 438 pkt 1-3 KPK (czyli np. po uzupełnieniu
postępowania dowodowego, dokonaniu prawidłowej oceny dowodów, poczynieniu prawidłowych ustaleń faktycznych)
- stwierdza, że zachodzą podstawy do wydania wyroku skazującego czemu stoi na przeszkodzie zakaz określony
w art. 454 § 1 KPK (zob. uchwałę składu 7 sędziów SN z 20.9.2018 r., I KZP 10/18,
).
Jeżeli więc Sąd Okręgowy dostrzegał potrzebę poszerzenia zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego,
chociażby w znacznym zakresie, to samodzielnie powinien ten materiał uzupełnić, w pierwszej kolejności dążąc do
poczynienia kategorycznych ustaleń dotyczących stanu zdrowia psychicznego oskarżonego zarówno tempore
criminis, jak również – tempore procedendi, zwłaszcza, jeśli uwzględnić, że to wyjaśnienia oskarżonego stanowiły
zasadniczą część podstawy faktycznej wyroku Sądu I instancji.
Od tego rodzaju wszechstronnej analizy Sąd Okręgowy jednak się uchylił. To z kolei prowadzi do wniosku, że
w zakresie zarzucanego oskarżonemu czynu nie wchodzi w rachubę wymieniona w art. 437 § 2 zdanie drugie KPK
konieczność przeprowadzenia przewodu sądowego na nowo w całości.
Z tego względu zarzut naruszenia przez Sąd ad quem dyspozycji art. 437 § 2 KPK należało uznać za trafny.

Komentarz
W realiach sprawy bezspornie jawi się twierdzenie, że Sąd Najwyższy dokonał słusznego rozstrzygnięcia. Dopiero

przeprowadzenie wskazanych dowodów pozwoliłoby w sposób obiektywny i rzetelny ustalić czy rzeczywiście
oskarżony mógł (lub też nie mógł) popełnić zarzucany mu czyn, czy być wykorzystanym przez inne osoby.
Wymienione w uzasadnieniu SN braki postępowania dowodowego sprawiły, że zaskarżony wyrok nie mógł się ostać.
Został on bowiem oparty, co należy wyraźnie podkreślić, na częściowo zebranym materiale dowodowym. Nie zostały
przeprowadzone dowody o istotnym znaczeniu dla prawidłowego orzekania w sprawie, a zatem wyrok wydano
w warunkach obrazy fundamentalnej zasady swobodnej oceny dowodów wyrażonej dyspozycją art. 7 KPK. Fakt ten
wymaga ponownego przeprowadzenia w całości postępowania dowodowego.

Wyrok Sądu Najwyższego z 13.5.3030 r., IV KS 15/20

Analiza Sądu Najwyższego wskazuje na konieczność uchylenia wyroku Sądu Okręgowego w Katowicach i ponownego rozpoznania sprawy w postępowaniu odwoławczym. Braki w postępowaniu dowodowym skutkują koniecznością przeprowadzenia przewodu sądowego w całości.