Naprawienie szkody sensu stricto oznacza wyrównanie faktycznie poniesionych strat

Zobowiązanie do naprawienia szkody sensu stricto, o którym mowa w art. 72 § 2 KK, polega na wyrównaniu rzeczywistych strat poniesionych przez pokrzywdzonego w wyniku przestępstwa. Orzeczenie w tym zakresie ściśle wiąże się z faktyczną szkodą, jaką poniósł pokrzywdzony, ograniczając się do szkody nie naprawionej w całości lub w części. Przeanalizujmy szczegóły tego zagadnienia na podstawie wyroku Sądu Najwyższego z 7.5.20 r., III KK 303/19.

Tematyka: naprawienie szkody, art. 72 § 2 KK, wyrównanie strat, pokrzywdzony, szkoda realna, prawo cywilne, Sąd Najwyższy, kasacja, Rzecznik Praw Obywatelskich

Jak słusznie przyjmuje się w orzecznictwie, zobowiązanie do naprawienia szkody, o którym mowa w art. 72 §
2 KK, to w szczególności wyrównanie straty, którą pokrzywdzony poniósł (arg. ex art. 361 § 2 KC). Zatem,
orzeczenie w tym zakresie związane jest ściśle z rzeczywistą szkodą, jaką poniósł pokrzywdzony, i to szkodą
rozumianą tak, jak w prawie cywilnym. In concreto odnosi się ono tylko do szkody realnie wyrządzonej,
a więc takiej, której nie naprawiono (w całości lub w części).
Opis stanu faktycznego
Sąd Rejonowy w Bydgoszczy wyrokiem z 7.2.2008 r. (III K 10/08, niepubl.) wydanym, w trybie art. 335 § 1 KPK (w
ówczesnym brzmieniu tego przepisu), uznał K.K. za winnego czynów zarzucanych mu aktem oskarżenia,
a polegających na tym, że:
1) 27.7.2007 r. w Bydgoszczy, działając w celu osiągnięcia korzyści majątkowej i posługując się dowodem osobistym
wystawionym na nazwisko M.S. oraz podrobionymi dokumentami, m.in. zaświadczeniem z ZUS, wprowadził w błąd
pracowników banku, a następnie zawarł umowę kredytową na zakup samochodu marki Opel Vectra, który
w powziętym z góry zamiarze nie był spłacany, czym doprowadził Bank S.A. w L. do niekorzystnego rozporządzenia
mieniem w kwocie 62 737 zł. Za czyn, który zakwalifikowano z art. 297 § 1 KK i art. 286 § 1 KK w zw. z art. 11 § 2 KK
Sąd wymierzył oskarżonemu karę 2 lat pozbawienia wolności oraz grzywnę w wysokości 200 stawek dziennych,
ustalając wysokość jednej stawki na kwotę 10 zł (pkt 1 wyroku);
2) 22.8.2007 r. w Bydgoszczy, działając w celu osiągnięcia korzyści majątkowej i posługując się dowodem osobistym
wystawionym na nazwisko M.S. oraz podrobionymi dokumentami, m.in. zaświadczeniem z ZUS, wprowadził w błąd
pracowników banku, usiłując doprowadzić do niekorzystnego rozporządzenia mieniem w postaci kredytu na kwotę 70
000 zł, który w powziętym z góry zamiarze nie miał być spłacany, lecz zamierzonego celu nie osiągnął, ponieważ
fałszerstwo dokumentów zostało w odpowiednim czasie ujawnione. Za czyn, który zakwalifikowano z art. 297 § 1 KK
i art. 13 § 1 KK w zw. z art. 286 § 1 KK w zw. z art. 11 § 2 KK Sąd wymierzył oskarżonemu karę 6 miesięcy
pozbawienia wolności oraz grzywnę w wysokości 200 stawek dziennych ustalając wysokość jednej stawki na kwotę
10 zł (pkt 2 wyroku).
Sąd Rejonowy połączył jednostkowe kary pozbawienia wolności i grzywny, wymierzając kary: 2 lat pozbawienia
wolności i 200 stawek dziennych grzywny, ustalając wysokość jednej stawki na kwotę 10 zł (pkt 3 wyroku). Na
podstawie art. 69 § 1 KK w zw. z art. 70 § 1 KK wykonanie kary pozbawienia wolności zostało zawieszone na okres
próby 5 lat. Sąd ten zobowiązał również K.K., na podstawie art. 72 § 2 KK, do naprawienia szkody wyrządzonej
oboma przestępstwami przez zapłatę na rzecz pokrzywdzonych banków kwot w wysokości 62 737,00 zł i 70 000,00
zł.
Wyrok Sądu Rejonowego nie został zaskarżony przez strony, wobec czego uprawomocnił się bez kontroli
instancyjnej.
Powyższe orzeczenie, w części dotyczącej zobowiązania oskarżonego K.K. - na podstawie art. 72 § 2 KK - do
naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem przez zapłatę na rzecz pokrzywdzonego kwoty 70 000 zł, zostało
zaskarżone na korzyść skazanego kasacją Rzecznika Praw Obywatelskich, który zarzucił mu rażące i mające istotny
wpływ na treść wyroku naruszenie przepisów prawa karnego procesowego, a mianowicie art. 343 § 7 KPK (w
brzmieniu obowiązującym do 1.7.2015 r.) i art. 335 § 1 KPK (w brzmieniu obowiązującym do 9.11.2013 r.),
polegające na uwzględnieniu przez sąd wniosku prokuratora o wydanie wobec K.K. wyroku skazującego bez
przeprowadzenia rozprawy i wymierzenie uzgodnionej z nim kary, w następstwie czego doszło do rażącego
naruszenia przepisu prawa karnego materialnego, a mianowicie art. 72 § 2 KK, polegającego na zobowiązaniu
oskarżonego do naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem, przez zapłatę na rzecz pokrzywdzonego kwoty 70
000 zł, w sytuacji, gdy szkoda ta nie powstała.
Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku Sądu Rejonowego w Bydgoszczy w części dotyczącej
zobowiązania skazanego do naprawienia szkody.
Sąd Najwyższy w sprawie K.K., skazanego za czyny z art. 297 § 1 KK i in., po rozpoznaniu w Izbie Karnej na
posiedzeniu 7.5.2020 r., w trybie art. 535 § 5 KPK, kasacji wniesionej na korzyść skazanego przez Rzecznika Praw
Obywatelskich, od wyroku Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z 7.2.2008 r. (III K 10/08) uchylił punkt 5 zaskarżonego
wyroku w części dotyczącej zobowiązania skazanego do naprawienia szkody przez zapłatę na rzecz
pokrzywdzonego kwoty 70 000 zł.

Uzasadnienie SN
Zdaniem Sądu Najwyższego kasacja Rzecznika Praw Obywatelskich okazała się oczywiście zasadna, co pozwoliło
na jej uwzględnienie na posiedzeniu w trybie art. 535 § 5 KPK. Skarżący trafnie wskazał na rażące naruszenie
przepisów prawa karnego procesowego i materialnego przez Sąd Rejonowy w Bydgoszczy. Z niezakwestionowanych
i bezspornych okoliczności wynika, że K.K. usiłował doprowadzić pracowników banku do niekorzystnego
rozporządzenia mieniem w postaci kredytu, w kwocie 70 000 zł, natomiast celu tego nie osiągnął, wobec czego nie
powstała szkoda po stronie tego banku. Zgodnie z art. 72 § 2 KK (w brzmieniu obowiązującym w dacie czynu i dacie
orzekania), jeżeli sprawca, wobec którego zastosowano warunkowe zawieszenie wykonania kary, czynem swym
wyrządził szkodę, sąd może na niego nałożyć obowiązek naprawienia tej szkody w całości lub w części, chyba że
orzekł takie zobowiązanie jako środek karny wymieniony w art. 39 pkt 5 KK.
W rozpatrywanej sprawie skazany swoim działaniem nie wyrządził szkody bankowi, bowiem uznano go za winnego
jedynie usiłowania popełnienia czynu opisanego w wyroku. Wobec tego zobowiązanie K.K. do naprawienia
wyrządzonej przestępstwem szkody przez zapłatę na rzecz wskazanego podmiotu kwoty 70 000 zł było
niedopuszczalne, prowadziło bowiem do nieznajdującego podstaw prawnych i faktycznych wzbogacenia po stronie
pokrzywdzonego banku.
Wobec powyższych ustaleń zasadny okazał się podniesiony w kasacji Rzecznika Praw Obywatelskich zarzut
rażącego naruszenia prawa procesowego, które skutkowało naruszeniem prawa materialnego, mianowicie art. 72 § 2
KK. Złożenie przez prokuratora wniosku o skazanie bez przeprowadzenia rozprawy - na podstawie art. 335 § 1 KPK -
nawet przy uwzględnieniu, że wniosek ten jest zaakceptowany przez oskarżonego, nie zwalnia Sądu od obowiązku
przeprowadzenia kontroli tego wniosku z punktu widzenia zgodności z przepisami obowiązującego prawa.
Stwierdzenie bowiem, że treść wniosku pozostaje w sprzeczności z prawem materialnym lub narusza prawo
procesowe, obliguje Sąd meriti do wskazania stronom konieczności dokonania odpowiednich zmian, a w wypadku
braku akceptacji dla tych modyfikacji ze strony podmiotów uprawnionych do zajmowania stanowiska w tej materii,
należy rozpoznać sprawę na zasadach ogólnych. Przedmiotem tego rodzaju kontroli powinna być także kwestia
zgodności wszystkich propozycji zawartych we wniosku z regułami obowiązującego prawa materialnego, w tym
również właściwej oceny proponowanych kar czy środków probacyjnych. Sąd orzekający w przedmiocie wniosku
o skazanie poza rozprawą nie może zaakceptować warunków porozumienia uzgodnionych wprawdzie między
prokuratorem i oskarżonym, ale naruszających przepisy prawa materialnego (wyrok Sądu Najwyższego z 12.7.2012
r., III KK 429/11,
; wyrok Sądu Najwyższego z 21.2.2013 r., V KK 14/13,
).
Sąd Rejonowy nie dostrzegł, że ogólne uzgodnienie co do orzeczenia obowiązku naprawienia szkody,
odzwierciedlone we wniosku zawartym w akcie oskarżenia, nie mogło odnosić się do naprawienia szkody na rzecz
Banku, bowiem szkoda ta nie powstała. We wniosku zawartym w akcie oskarżenia wskazano ogólnie na uzgodnienie
z oskarżonym „naprawienia szkody w terminie 5 lat od uprawomocnienia się wyroku (art. 72 § 2 KK)”. Sąd w pełni
zaakceptował ten wniosek, odnosząc zawarte w nim zobowiązanie do naprawienia szkody nie tylko do czynu
przypisanego K.K. w punkcie 1 wyroku, ale również do czynu przypisanego mu w punkcie 2 wyroku,
zakwalifikowanego jako usiłowanie oszustwa kredytowego, które nie doprowadziło do powstania szkody po stronie
banku. Taki stan rzeczy uprawnia do stwierdzenia, że Sąd Rejonowy dopuścił się rażącego naruszenia art. 343 § 7
KPK (w brzmieniu obowiązującym do 30.6.2015 r.) i art. 335 § 1 KPK (w brzmieniu obowiązującym w czasie
orzekania przez Sąd Rejonowy), co w rezultacie doprowadziło do rażącego naruszenia art. 72 § 2 KK. Konsekwencją
powyższych ustaleń musiało być uwzględnienie kasacji Rzecznika Praw Obywatelskich.
Wyjaśnienia wymaga jeszcze formuła wyroku Sądu Najwyższego, czyli uchylenie punktu 5 wyroku Sądu Rejonowego
w zakresie, w jakim zobowiązano w nim K.K. „do naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem i zapłaty na rzecz
pokrzywdzonego kwoty 70 000 zł”. Nie jest ona wprost przewidziana w art. 537 § 2 KPK. Niemniej, zgodnie
z utrwalonym już orzecznictwem, wydany w postępowaniu kasacyjnym wyrok uchylający może nie zawierać
orzeczenia następczego w szczególności wówczas, gdy konieczne jest wyeliminowanie z zaskarżonego orzeczenia
rozstrzygnięcia wydanego z rażącą obrazą przepisu prawa materialnego, a eliminacja taka nie wymaga ponownego
rozpatrywania sprawy (por. m.in.: wyrok Sądu Najwyższego z 28.2.2008 r., III KK 454/07,
; wyrok Sądu
Najwyższego z 25.6.2015 r., II KK 144/15,
). Taka właśnie sytuacja ma miejsce w rozpatrywanej sprawie.
Wobec tego wydanie orzeczenia następczego nie było konieczne.

Komentarz
Zobowiązanie do naprawienia szkody nie może z jednej strony zmierzać do powiększenia majątku pokrzywdzonego,
z drugiej zaś stanowić elementu kary sensu stricto, a zatem dolegliwości wymierzanej sprawcy przestępstwa, która
ma spełnić zadania określone w dyspozycji art. 53 KK (zob. wyroki Sądu Najwyższego: z 9.7.2013 r., II KK 160/13,
; z 25.6.2015 r., II KK 144/15,
). Wprawdzie poza sporem pozostaje fakt, że warunkiem orzeczenia
obowiązku, o którym mowa w art. 72 § 2 KK, jest wydanie wyroku skazującego, przesądzającego winę oskarżonego,
to jednocześnie ma on na celu wyrównanie strat, jakie w rzeczywistości poniósł pokrzywdzony w wyniku
przestępstwa. Obowiązek ten w żadnym razie nie może powodować zwiększenia dolegliwości, stanowiącej skutek
popełnionego przestępstwa (por. wyrok Sądu Najwyższego z 25.9.2015 r., II KK 224/15,
). Z całą pewnością –

co należy wyraźnie podkreślić – nie można orzec obowiązku naprawienia szkody, która nie powstała.

Wyrok Sądu Najwyższego z 7.5.20 r., III KK 303/19.

Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego, obowiązek naprawienia szkody powinien wyrównać realne straty poniesione przez pokrzywdzonego w wyniku przestępstwa, nie zaś prowadzić do zwiększenia kar cierpienia dla sprawcy. Orzeczenie w tej sprawie ma na celu przywrócenie równowagi majątkowej, a nie karanie w ścisłym sensie. Dlatego kluczowe jest dokładne określenie rzeczywistych szkód i ich wyrównanie.