Niealimentacja, a uprawnienia procesowe drugiego z rodziców

Tematyka: przedstawiciel małoletniego, reprezentacja praw, postępowanie karne, przestępstwo, art. 209 KK, rodzice, dziecko, Sąd Najwyższy, uchwała, KRO

Czynności prawne podejmowane przez przedstawiciela małoletniego pokrzywdzonego (dziecka)
w postępowaniu karnym prowadzonym o przestępstwo z § 1 lub 1a art. 209 KK przeciwko rodzicowi dziecka,
są czynnościami prawnymi dotyczącymi m.in. należnych dziecku od tego rodzica środków utrzymania
i wychowania, w rozumieniu art. 98 § 2 pkt 2 KRO, zatem prawa małoletniego w tym postępowaniu może
wykonywać drugi z rodziców.
Opis stanu faktycznego
Zagadnienie prawne wyłoniło się w następującej sytuacji procesowej.
Prokurator Prokuratury Rejonowej w K. wniósł do Sądu Rejonowego w K. dwa akty oskarżenia przeciwko K.T.,
zarzucając mu popełnienie na szkodę małoletniej córki M.T. dwóch, różnych czasowo przestępstw niealimentacji
określonych w art. 209 § 1a KK. Sprawy połączono do prowadzenia we wspólnym postępowaniu. Wcześniej, sędzia
wymienionego Sądu na podstawie art. 337 § 1 KPK w zw. z art. 334 § 1 i 3 KPK zarządził 3.9.2019 r. zwrot
oskarżycielowi publicznemu aktu oskarżenia w celu usunięcia jego braków, przez wskazanie prawidłowej osoby
reprezentującej prawa małoletniego pokrzywdzonego i dołączenie dowodu zawiadomienia tej osoby o przesłaniu aktu
oskarżenia do sądu zgodnie z dyspozycją art. 334 § 3 KPK, w terminie 7 dni pod rygorem uznania aktu oskarżenia za
bezskuteczny. W uzasadnieniu wskazano, że matka małoletniej nie może wykonywać jej praw jako osoby
pokrzywdzonej w niniejszej sprawie, gdyż oskarżony jest ojcem pokrzywdzonej, co potwierdza treść powszechnie
akceptowanej uchwały Sądu Najwyższego z 30.9.2010 r., I KZP 10/10, OSNKW 2010, Nr 10, poz. 84. Tym samym
małoletni pokrzywdzony, w razie ewentualnej woli, pozbawiony byłby możliwości występowania w sprawie
w charakterze oskarżyciela posiłkowego i dochodzenia swoich praw. Wprawdzie w wymienionej uchwale
wspomniano, że wniosek o ściganie może złożyć drugi z rodziców, niemniej pokrzywdzony może wyrazić także wolę
uczestniczenia w procesie w charakterze strony, a tym samym domagać się ukarania sprawcy, co znacznie wykracza
poza wyjątek ustanowiony treścią art. 98 KRO.
Zażalenie na to zarządzenie złożył prokurator, podnosząc zarzut obrazy przepisów postępowania mającej wpływ na
treść orzeczenia, a mianowicie art. 51 § 2 KPK w zw. z art. 98 § 2 pkt 2 KRO przez ich błędną wykładnię i uznanie,
że w sprawie, w której oskarżonym o czyn z art. 209 § 1a KK jest jeden z rodziców małoletniego pokrzywdzonego,
drugi rodzic nie może reprezentować praw małoletniego pokrzywdzonego w toku postępowania karnego, mimo to, że
KRO wprost stanowi, że jest dopuszczalne reprezentowanie praw małoletniego przez jego rodzica przy czynnościach
prawnych między małoletnim, a drugim z rodziców, gdy czynność prawna dotyczy należnych dziecku od drugiego
z rodziców środków utrzymania i wychowania, co w konsekwencji skutkowało uznaniem, Iż akt oskarżenia wniesiony
w sprawie zawiera braki formalne.
W oparciu o tak postawiony zarzut, prokurator wniósł o uchylenie zaskarżonego zarządzenia i przekazanie sprawy
sędziemu przewodniczącemu składu orzekającego w celu kontynuowania postępowania.
Sąd Rejonowy w K., do którego wpłynęło zażalenie uznał, że przy jego rozpoznawaniu wyłoniło się zagadnienie
prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy i na podstawie art. 441 § 1 KPK przekazał je do rozstrzygnięcia
Sądowi Najwyższemu. W uzasadnieniu wskazał, że chodzi o zasadniczą wykładnię przepisów art. 51 § 2 KPK w zw.
z art. 98 § 2 pkt 2 i art. 98 § 3 KRO. Sąd Rejonowy zauważył, że w praktyce orzeczniczej zarysowany problem nie
jest rozwiązywany jednolicie.
Zdaniem Rzecznika Praw Dziecka w sprawie o przestępstwo z art. 209 KK, toczącej się przeciwko jednemu
z rodziców, pokrzywdzone dziecko może być reprezentowane przez drugiego z rodziców.
Prokurator Prokuratury Krajowej wniósł o odmowę podjęcia uchwały przez Sąd Najwyższy. Prokurator podkreślił, że
skoro Sąd Najwyższy w takim wypadku dopuścił złożenie wniosku o ściganie przez rodzica małoletniego, to trudno
byłoby przyjąć, iż jednocześnie odmówił mu możliwości dalszego reprezentowania małoletniego w toku postępowania
karnego.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy: „Czy
w sprawach o przestępstwo z art. 209 KK (niealimentację) małoletni pokrzywdzony może być reprezentowany przez
jednego z rodziców w sytuacji, gdy oskarżonym (podejrzanym) jest drugi z rodziców, czy też w sytuacji takiej drugi
z rodziców nie może reprezentować pokrzywdzonego dziecka, a do zapewnienia małoletniemu pokrzywdzonemu
należytej reprezentacji konieczne jest ustanowienie dla niego kuratora zgodnie z wymogami art. 98 § 2 i 3 oraz art.
99 KRO?”, postanowił odmówić podjęcia uchwały.
Uzasadnienie SN

Zdaniem Sądu Najwyższego zagadnienie prawne wyłoniło się podczas rozpoznawania zażalenia prokuratora na
zarządzenie sędziego o zwrocie oskarżycielowi publicznemu aktu oskarżenia w celu usunięcia jego braków. Jak
wcześniej podano, powodem takiej decyzji było stwierdzenie, że w piśmie tym nie wskazano prawidłowej osoby
reprezentującej prawa małoletniego pokrzywdzonego, ponadto nie dołączono dowodu zawiadomienia tej osoby
o przesłaniu aktu oskarżenia do sądu. Z kolei, w zażaleniu na to zarządzenie prokurator kwestionował zaistnienie
wspomnianych braków, powołując się na art. 98 § 2 pkt 2 KRO dopuszczający reprezentowanie małoletniego przez
jego rodzica przy czynnościach prawnych między małoletnim a drugim rodzicem m.in. wtedy, kiedy czynność prawna
dotyczy należnych dziecku od drugiego rodzica środków utrzymania i wychowania. Podniesione przez Sąd Rejonowy
zagadnienie prawne ma zatem znaczenie dla rozpoznania zażalenia prokuratora.
Wobec tego dla stwierdzenia potrzeby podjęcia przez Sąd Najwyższy uchwały wyjaśniającej przedmiotowe
zagadnienie prawne decydująca jest ocena, czy zachodzi konieczność dokonania zasadniczej wykładni ustawy, czyli
wykładni wykraczającej poza zwykłą wykładnię operatywną i przeciwdziałającej rozbieżnościom interpretacyjnym już
zaistniałym w orzecznictwie – z uwagi np. na istotne różnice poglądów doktryny – bądź mogącym w nim zaistnieć,
które są niekorzystne dla prawidłowego stosowania prawa w praktyce.
Należało zauważyć, że podmioty działające w sprawie, na gruncie której sformułowano pytanie prawne, zwłaszcza
wnoszący zażalenie prokurator i Sąd odwoławczy, nie zgłosiły jakichkolwiek wątpliwości co do poglądów prawnych
wyrażonych w uchwale 7 sędziów Sądu Najwyższego z 30.2010 r. (I KZP 10/10,
) i w jej uzasadnieniu. Zatem
zgadzają się z tym, że niemogący samodzielnie podejmować czynności procesowych małoletni pokrzywdzony
przestępstwem, zgodnie z art. 51 § 2 KPK jest reprezentowany przez przedstawiciela ustawowego, w praktyce
najczęściej przez jednego lub obojga rodziców, względnie przez osobę, pod której stałą pieczą pozostaje. Jeżeli
jednak sprawcą przestępstwa jest rodzic małoletniego, drugi z rodziców nie może go w postępowaniu karnym
reprezentować, w szczególności wykonywać praw przysługujących mu, jako pokrzywdzonemu. W takim wypadku
zachodzi konieczność wystąpienia do sądu opiekuńczego, który w oparciu o art. 99 § 1 KRO ustanowi kuratora, jako
osobę uprawnioną do wykonywania praw małoletniego pokrzywdzonego. W świetle przepisów art. 991 § 1, 2 i 3 KRO
może nim być wyłącznie adwokat lub radca prawny, posiadający określone kwalifikacje zapewniające prawidłowe
wykonywanie ciążących na nim obowiązków. Wspomniane podmioty nie polemizują również z poglądem wyrażonym
w uzasadnieniu uchwały, że treść art. 98 § 2 pkt 2 in fine KRO, jak również potrzeba zachowania konsekwencji
w odesłaniu systemowym przy dokonywaniu wykładni prawa przemawiają za uznaniem, że zachodzi odstępstwo od
przedstawionej reguły, gdy w grę wchodzi złożenie przez jednego z rodziców wniosku o ściganie w imieniu dziecka
(małoletniego pokrzywdzonego) w wypadku popełnienia przez drugiego z rodziców przestępstwa niealimentacji na
szkodę dziecka. Z tego poglądu wnoszący zażalenie prokurator wyprowadził wniosek, że w sprawie, w której jeden
z rodziców jest oskarżony o popełnienie przestępstwa z art. 209 § 1a KK, drugi rodzic może w pełnym zakresie
reprezentować prawa małoletniego pokrzywdzonego w toku postępowania, a nie tylko złożyć w jego imieniu wniosek
o ściganie. Jak wspomniano, według autora zażalenia wynika to z art. 98 § 2 pkt 2 KRO, który stanowi, że jest
dopuszczalne reprezentowanie praw małoletniego przez jego rodzica przy czynnościach prawnych między
małoletnim a drugim z rodziców, gdy czynność prawna dotyczy należnych dziecku od drugiego z rodziców środków
utrzymania i wychowania. Sąd występujący z pytaniem prawnym ma natomiast wątpliwości, czy wspomniany przepis
uprawnia do takiego wnioskowania. Przedstawione wcześniej uzasadnienie tych wątpliwości nasuwa uwagę, że
bardziej trafne byłoby ujęcie zagadnienia prawnego w formule pytania: Czy czynności prawne podejmowane przez
przedstawiciela małoletniego pokrzywdzonego (dziecka) w postępowaniu karnym prowadzonym o przestępstwo
określone w § 1 lub 1a art. 209 KK przeciwko rodzicowi dziecka, są czynnościami prawnymi dotyczącymi należnych
dziecku od tego rodzica środków utrzymania i wychowania, w rozumieniu art. 98 § 2 pkt 2 KRO?

Komentarz
Nie ma wątpliwości, że realia sprawy w pełni zezwalają na sformułować hipotezy, że jeżeli w praktyce sądowej
zachodzą rozbieżności w kwestii reprezentowania w postępowaniu karnym przez jednego z rodziców dziecka
pokrzywdzonego przestępstwem niealimentacji przez drugiego z rodziców, to oczywiste, iż nie wynikają one z braku
akceptacji poczynionego przez Sąd Najwyższy zastrzeżenia zawartego w uzasadnieniu uchwały z 30.9.2010 r., I KZP
10/10, lecz z jego niepełnego odczytania, a w każdym razie niewyciągnięcia z owego zastrzeżenia oczywistego
wniosku. Należy uznać, że skoro Sąd Najwyższy przyjął, iż rodzic dziecka pokrzywdzonego przez drugiego
z rodziców przestępstwem niealimentacji może w imieniu dziecka złożyć wniosek o ściganie, to tym samym przyjął,
że złożenie tego wniosku jest wymienioną w art. 98 § 2 pkt 2 KRO czynnością prawną dotyczącą należnych dziecku
od rodzica środków utrzymania i wychowania. Konsekwentnie trzeba wyrazić pogląd, że takimi czynnościami będą
też inne czynności przysługujące pokrzywdzonemu w postępowaniu karnym o przestępstwa wymienione w art. 209
KK.

Postanowienie Sądu Najwyższego z 25.6.2020 r., I KZP 4/20

Zdaniem Sądu Najwyższego zagadnienie prawne wyłoniło się podczas rozpoznawania zażalenia prokuratora na zarządzenie sędziego o zwrocie oskarżycielowi publicznemu aktu oskarżenia w celu usunięcia jego braków. Sąd Najwyższy postanowił odmówić podjęcia uchwały, co stanowi istotną decyzję w kontekście reprezentowania małoletniego w postępowaniu karnym przeciwko rodzicowi dziecka oskarżonemu o niealimentację.