Uprawnienia skazanego w kontekście obrazy prawa materialnego oraz procesowego
Zgodnie z art. 7 § 1 KKW skazany może zaskarżyć do sądu decyzję organu z powodu obrazy prawa materialnego lub procesowego. Rzecznik Praw Obywatelskich wystąpił z wnioskiem o rozstrzygnięcie rozbieżności w interpretacji prawa dotyczących zaskarżenia decyzji. Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały, uzasadniając, że nie ujawniły się rozbieżności w wykładni art. 7 § 1 KKW.
Tematyka: skazany, zaskarżenie decyzji, obraz prawa materialnego, obraz prawa procesowego, Rzecznik Praw Obywatelskich, rozbieżności w interpretacji prawa, Sąd Najwyższy, art. 7 § 1 KKW
Zgodnie z art. 7 § 1 KKW skazany może zaskarżyć do sądu decyzję organu z powodu obrazy prawa materialnego lub procesowego. Rzecznik Praw Obywatelskich wystąpił z wnioskiem o rozstrzygnięcie rozbieżności w interpretacji prawa dotyczących zaskarżenia decyzji. Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały, uzasadniając, że nie ujawniły się rozbieżności w wykładni art. 7 § 1 KKW.
Zgodnie z art. 7 § 1 KKW skazany może zaskarżyć do sądu decyzję organu wymienionego w art. 2 pkt 3-6 i 10 KKW z powodu obrazy prawa materialnego lub prawa procesowego, jeżeli mogła mieć ona wpływ na treść decyzji, o ile ustawa nie stanowi inaczej. Decyzje oparte na uznaniu organu, zawarte w nich ustalenia faktyczne i rozstrzygnięcia o karze mogą być skarżone przez podniesienie zarzutu niezgodności z prawem w podanym wyżej rozumieniu. W szczególności na płaszczyźnie obrazy prawa procesowego mogą być kwestionowane: sposób gromadzenia dowodów, kompletność zgromadzonego materiału dowodowego oraz prawidłowość jego oceny. Opis stanu faktycznego Rzecznik Praw Obywatelskich wystąpił na podstawie art. 16 ust. 2 pkt 4 ustawy z 15.7.1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 627 ze zm.; dalej: RPOU) oraz art. 83 § 2 ustawy z 8.12.2017 r. o Sądzie Najwyższym (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 825 ze zm.; dalej: SNU) z wnioskiem z 20.1.2020 r. o rozstrzygnięcie przez skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego rozbieżności w wykładni prawa występujących w orzecznictwie sądów powszechnych w zakresie dotyczącym następującego zagadnienia prawnego: „Czy określona w art. 7 § 1 KKW podstawa zaskarżenia do sądu penitencjarnego decyzji organów postępowania wykonawczego - w postaci »niezgodności z prawem« - obejmuje obok kontroli formalnoprawnej również kontrolę materialnoprawną zaskarżonej decyzji?” Uzasadniając potrzebę wystąpienia z powyższym pytaniem prawnym, RPO wskazał, że w trakcie wykonywania swoich zadań spotkał się z rozbieżnościami związanymi z dokonywaną przez sądy interpretacją art. 7 § 1 KKW. Odwołał się zwięźle do wybranych poglądów piśmiennictwa w zakresie interpretacji „niezgodności z prawem”, rozumianej szeroko, jako sprzeczność z przepisami Kodeksu karnego wykonawczego lub innej ustawy będącej podstawą decyzji, ale też jako naruszenie samowykonalnych przepisów ratyfikowanych umów międzynarodowych i stosowanych bezpośrednio przepisów Konstytucji RP. Katalog ten został poszerzony również o akty prawne o charakterze wykonawczym, przy czym przedmiotem kontroli sądowej może być obraza zarówno prawa materialnego, jak i prawa procesowego. Prezentując własny pogląd na omawianą kwestię, RPO opowiedział się za szerokim rozumieniem pojęcia „niezgodności z prawem” stanowiącego podstawę skargi z art. 7 § 1 KKW. W piśmie z 2.3.2020 r. prokurator Prokuratury Krajowej wniósł o odmowę podjęcia uchwały. W uzasadnieniu stanowiska wskazał, że RPO nie wykazał, stosownie do art. 83 SNU, aby w orzecznictwie ujawniły się rozbieżności w wykładni art. 7 § 1 KKW. W żadnym bowiem z analizowanych postanowień nie zawarto tezy, że zakres kontroli wyznaczonej pojęciem „zgodności z prawem” uprawnia do kontroli ustaleń faktycznych (czy, wychodząc poza zakres wskazany w pytaniu, rażącej niewspółmierności kary). Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich z 20.1.2020 r. o rozstrzygnięcie przez skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego rozbieżności w wykładni prawa występujących w orzecznictwie sądów powszechnych w zakresie dotyczącym następującego zagadnienia prawnego: „Czy określona w art. 7 § 1 KKW podstawa zaskarżenia do sądu penitencjarnego decyzji organów postępowania wykonawczego - w postaci »niezgodności z prawem« - obejmuje obok kontroli formalnoprawnej również kontrolę materialnoprawną zaskarżonej decyzji?”, postanowił odmówić podjęcia uchwały. Uzasadnienie SN Zdaniem Sądu Najwyższego przepis art. 7 § 1 KKW stanowi, że skazany może zaskarżyć do sądu decyzję organu wymienionego w art. 2 pkt 3-6 i 11 KKW z powodu jej niezgodności z prawem, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej. Istotę problemu interpretacyjnego wskazywanego w wystąpieniu RPO stanowić ma prawidłowe rozumienie podstawy zaskarżenia skargą, tj. „niezgodności z prawem”. Wniosek RPO nie daje podstaw do podjęcia przez powiększony skład Sądu Najwyższego uchwały zgodnie z przywołanymi w nim podstawami prawnymi z dwóch zasadniczych powodów. Po pierwsze, wniosek jest sprzeczny wewnętrznie, a mianowicie treść zagadnienia prawnego, sformułowanego w formie pytania, nie odpowiada uzasadnieniu wniosku. Z pytania wynika przecież, że rzekome sprzeczności w orzecznictwie sądów powszechnych uzasadniają wątpliwość, co do tego, czy podstawa skargi w postaci „niezgodności z prawem” obejmuje wyłącznie „kontrolę formalnoprawną”, czy też obok niej również „kontrolę materialnoprawną” zaskarżonej decyzji. Inaczej mówiąc, pytanie wskazuje na wątpliwość w zakresie dopuszczalności podnoszenia w skardze zarzutów obrazy prawa materialnego, bowiem zawieranie się w „niezgodności z prawem” zarzutu obrazy prawa procesowego zostało przez RPO niejako przesądzone. Chodzi jednak o to, że powyższe rozumienie przedstawionego zagadnienia prawnego pozostaje w oczywistej sprzeczności z uzasadnieniem wniosku. Z jego treści wynika bowiem, że rozbieżności w wykładni art. 7 § 1 KKW RPO dostrzega na płaszczyźnie dopuszczalności „weryfikacji ustaleń faktycznych stanowiących podstawę zaskarżonej decyzji” albo uprawnienia sądu do „kontroli merytorycznej” decyzji. Rozbieżność w orzecznictwie sprowadzałaby się zatem do tego, że według poglądów zawartych w drugiej grupie orzeczeń, w „niezgodności z prawem”, jako podstawie zaskarżenia, mieściłaby się także kontrola ustaleń faktycznych, czy też słuszności podjętej decyzji, co wyklucza argumentacja zawarta w pierwszej grupie postanowień. Po drugie, odmowa podjęcia uchwały wynika z tego, że w przedstawionych przez RPO orzeczeniach sądów powszechnych nie ujawniły się rozbieżności w wykładni art. 7 § 1 KKW, w rozważanym aspekcie. Rzecznik Praw Obywatelskich jako podstawę prawną złożonego wniosku wskazał art. 16 ust. 2 pkt 4 RPOU oraz art. 83 § 2 SNU. Wprawdzie pierwszy z tych przepisów uprawnia Rzecznika do występowania do Sądu Najwyższego z wnioskiem o podjęcie uchwały mającej na celu wyjaśnienie przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce, lub stosowanie których wywołało rozbieżności w orzecznictwie, to w obowiązującej SNU, podobnie jak w art. 60 § 1 i 2 SNU02, podstawa wystąpienia przez RPO z tzw. pytaniem abstrakcyjnym została określona w sposób węższy. Przesłanką do wystąpienia przez RPO o rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego jest ustalenie, że w orzecznictwie sądów powszechnych, sądów wojskowych lub Sądu Najwyższego ujawniły się rozbieżności w wykładni prawa. Skoro zatem kognicja Sądu Najwyższego obejmuje obecnie tylko rozstrzyganie rozbieżności w wykładni prawa ujawnionych w orzecznictwie sądowym, to oczywiste jest, że rozpoznanie wniosku RPO może dotyczyć tego wyłącznie zakresu, a więc wykazanych przez podmiot przedstawiający zagadnienie prawne rozbieżności w interpretowaniu przez sądy znaczenia treści normatywnej konkretnych przepisów prawa. Nie jest natomiast wystarczające wystąpienie samych rozbieżności w orzecznictwie, w szczególności wynikających z odmiennego stosowania prawa. Pogląd taki wyrażono już w orzecznictwie i piśmiennictwie (zob. np. postanowienie składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 26.4.2017 r., I KZP 1/17, i podane tam orzecznictwo). Nie może budzić przy tym wątpliwości, że między wykładnią prawa, do której odwołuje się art. 83 § 1 SNU, a jego stosowaniem, istnieje zasadnicza różnica. Jeżeli uprawniony w trybie art. 83 SNU wnioskodawca nie wykaże, że dostrzeżone różnice w stosowaniu prawa miały swoje źródło w rozbieżnościach w zakresie interpretacji prawa, to uruchomienie formy nadzoru judykacyjnego unormowanej w art. 83 § 1 SNU jest niedopuszczalne (por. przywołane już postanowienie Sądu Najwyższego, I KZP 1/17, ). Wykładnią, czyli interpretacją przepisów nazywa się operację myślową, w toku której odtwarza się znaczenie przepisów ogłoszonych w aktach prawnych jako wypowiedzi równoznacznych z pewnym zespołem norm postępowania. Inaczej mówiąc, w toku operacji wykładni dokonuje się przyporządkowania różnokształtnym przepisom prawnym norm postępowania rozumianych w jakiś jeden, dostatecznie określony sposób. W sensie apragmatycznym wykładnia prawa to po prostu rezultat powyższego procesu uzyskany po zastosowaniu językowych, systemowych i funkcjonalnych dyrektyw interpretacyjnych. Trudno uznać, by zaprezentowane przez RPO we wniosku orzeczenia były wydane w konsekwencji przeprowadzenia wskazanej wyżej wykładni prawa, a zwłaszcza co do rozumienia użytego w art. 7 § 1 KKW terminu „niezgodność z prawem”. Dotyczy to w szczególności postanowień zaliczonych przez wnioskodawcę do grupy pierwszej, tj. orzeczeń opowiadających się rzekomo za wąskim rozumieniem tego terminu. Komentarz Sądy badały kwestie procesowego umocowania poszczególnych organów do wydania decyzji, zgodność decyzji z prawem materialnym, a więc poprawność zastosowania prawa w związku m.in. z naruszeniem przepisów określających prawa i obowiązki skazanego, a także przestrzeganie prawa procesowego w aspekcie kompletności zebranego w sprawie materiału dowodowego i prawidłowości jego oceny. Dokonana analiza nie daje podstaw do zaakceptowania poglądu RPO, że w oparciu o zgromadzone orzeczenia uzasadnione jest stanowisko, iż w orzecznictwie sądów powszechnych ujawniły się rozbieżności w wykładni art. 7 § 1 KKW, w rozważanym aspekcie. Fakt, że w orzeczeniach sądy koncentrowały się na badaniu kompetencji organu do wydania decyzji i zgodności tej decyzji z prawem materialnym nie oznacza, że wykluczały one możliwość kontroli w zakresie prawa procesowego gwarantującego prawidłowość gromadzenia dowodów i ich oceny. Różny zakres argumentacyjny wiązał się z jednej strony z treścią skargi, z drugiej zaś obrazował odmienne sposoby stosowania prawa. Jeśli dodać do tego, że w zasadzie żadne z badanych orzeczeń nie wynika z wykładni zawartego w art. 7 § 1 KKW wyrażenia „niezgodności z prawem”, brak podstaw do podjęcia uchwały przez powiększony skład Sądu Najwyższego jawi się, jako oczywisty. Powyższego stanowiska nie mogą zmienić, występujące, zwłaszcza w piśmiennictwie, wątpliwości w zakresie charakteru prawnego skargi z art. 7 § 1 KKW oraz rozumienia „niezgodności z prawem” zwłaszcza w kontekście rodzaju zarzutów, których podnoszenie w ramach omawianej instytucji można uznać za dopuszczalne. Postanowienie Sądu Najwyższego z 25.6.2020 r., I KZP 3/20
Sądy koncentrowały się na badaniu kompetencji organu do wydania decyzji i zgodności tej decyzji z prawem materialnym, nie wykazując rozbieżności w wykładni art. 7 § 1 KKW. Brak podstaw do podjęcia uchwały przez Sąd Najwyższy w tej sprawie.