Jak rozwieść się z małżonkiem, który jest obcokrajowcem?

Rozwód, nawet w sytuacji, gdy obie strony są obywatelami polskimi i mieszkają w Polsce, jest procesem złożonym i emocjonalnie trudnym. Sprawa komplikuje się jeszcze bardziej, gdy jednym z małżonków jest obcokrajowiec. Wówczas pojawiają się dodatkowe pytania dotyczące jurysdykcji sądu, prawa właściwego dla samego rozwodu, a także dla kwestii związanych z opieką nad dziećmi czy podziałem majątku. Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie kluczowych zagadnień związanych z procesem rozwodowym z elementem transgranicznym, ze szczególnym uwzględnieniem polskiego prawa rodzinnego.

Rozwód z obcokrajowcem – pierwsze kroki i podstawowe informacje

Decyzja o rozwodzie nigdy nie jest łatwa. Kiedy w grę wchodzi małżeństwo międzynarodowe, czyli takie, w którym małżonkowie mają różne obywatelstwa lub mieszkają w różnych krajach, konieczne jest rozważenie kilku fundamentalnych kwestii. Przede wszystkim należy ustalić, który sąd będzie właściwy do rozpoznania sprawy o rozwód. Czy będzie to sąd polski, czy może sąd państwa, którego obywatelem jest drugi małżonek, lub państwa, w którym małżonkowie ostatnio wspólnie zamieszkiwali? Odpowiedź na to pytanie zależy od wielu czynników, które zostaną omówione w dalszej części artykułu.

Kolejnym istotnym aspektem jest prawo, które zostanie zastosowane do oceny przesłanek rozwodowych oraz do uregulowania skutków rozwiązania małżeństwa. W Unii Europejskiej kwestie te regulują m.in. rozporządzenia Rady (WE), takie jak Bruksela II ter (dawniej Bruksela II bis) dotyczące jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej, oraz rozporządzenie Rzym III dotyczące prawa właściwego dla rozwodu i separacji. Polskie prawo rodzinne, w szczególności Kodeks rodzinny i opiekuńczy, również odgrywa kluczową rolę, zwłaszcza jeśli to polski sąd będzie rozpatrywał sprawę.

Warto pamiętać, że rozwód z cudzoziemcem może wiązać się z koniecznością tłumaczenia dokumentów na język polski (lub język obcy, jeśli sprawa toczy się za granicą), a także z potencjalnymi trudnościami w doręczaniu pism procesowych czy w egzekwowaniu orzeczeń. Dlatego też niezwykle ważne jest odpowiednie przygotowanie się do całego procesu i, w miarę możliwości, skorzystanie z pomocy doświadczonego prawnika specjalizującego się w międzynarodowym prawie rodzinnym.

Właściwość sądu w sprawach o rozwód z cudzoziemcem

Ustalenie, który sąd jest właściwy do przeprowadzenia postępowania rozwodowego, jest kluczowym pierwszym krokiem. W ramach Unii Europejskiej jurysdykcję sądów w sprawach małżeńskich, w tym o rozwód, reguluje przede wszystkim Rozporządzenie Rady (WE) nr 2019/1111 z dnia 25 czerwca 2019 r. w sprawie jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich i w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej oraz w sprawie uprowadzenia dziecka za granicę (tzw. Rozporządzenie Bruksela II ter). Zastąpiło ono wcześniej obowiązujące Rozporządzenie Bruksela II bis.

Zgodnie z art. 3 Rozporządzenia Bruksela II ter, sądy państwa członkowskiego są właściwe w sprawach o rozwód, separację lub unieważnienie małżeństwa, jeżeli na jego terytorium:

małżonkowie mają zwykły pobyt;
małżonkowie mieli ostatnio zwykły pobyt, o ile jedno z nich nadal tam zamieszkuje;
pozwanemu przysługuje zwykły pobyt;
w przypadku wspólnego wniosku, jedno z małżonków ma zwykły pobyt;
powód ma zwykły pobyt, jeżeli przebywał tam od co najmniej roku bezpośrednio przed wniesieniem pozwu;
powód ma zwykły pobyt, jeżeli przebywał tam od co najmniej sześciu miesięcy bezpośrednio przed wniesieniem pozwu i jest obywatelem danego państwa członkowskiego.

Ponadto, jurysdykcja może wynikać z obywatelstwa obu małżonków (w przypadku niektórych państw). Jeśli powyższe kryteria nie wskazują na jurysdykcję żadnego państwa członkowskiego UE, zastosowanie znajdują przepisy krajowe. W Polsce jest to art. 1103¹ Kodeksu postępowania cywilnego, który w dużej mierze pokrywa się z regulacjami unijnymi, ale ma też swoje specyficzne rozwiązania, np. gdy jeden z małżonków jest obywatelem polskim i ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu w Polsce.

Ważne jest, aby pamiętać, że pojęcie "zwykłego pobytu" (habitual residence) jest kluczowe i interpretowane autonomicznie w prawie unijnym. Oznacza ono miejsce, w którym dana osoba skoncentrowała swoje centrum interesów życiowych, z zamiarem nadania mu trwałego charakteru. Nie jest to tożsame z formalnym zameldowaniem. Dokładna analiza sytuacji faktycznej jest niezbędna do prawidłowego ustalenia jurysdykcji.

Prawo właściwe dla rozwodu międzynarodowego

Po ustaleniu, że polski sąd jest właściwy do rozpoznania sprawy o rozwód z obcokrajowcem, kolejnym krokiem jest określenie, jakie prawo materialne zostanie zastosowane do oceny, czy istnieją przesłanki do rozwiązania małżeństwa. W Unii Europejskiej, dla państw uczestniczących we wzmocnionej współpracy w tym zakresie (w tym Polski), kwestię tę reguluje Rozporządzenie Rady (UE) nr 1259/2010 z dnia 20 grudnia 2010 r. wprowadzające wzmocnioną współpracę w dziedzinie prawa właściwego dla rozwodu i separacji prawnej (tzw. Rozporządzenie Rzym III).

Rozporządzenie Rzym III wprowadza hierarchię łączników, na podstawie których ustala się prawo właściwe. Zgodnie z art. 5, małżonkowie mogą dokonać wyboru prawa właściwego dla ich rozwodu. Mogą wybrać:

prawo państwa, w którym mają zwykły pobyt w chwili dokonania wyboru;
prawo państwa, w którym mieli ostatnio zwykły pobyt, o ile jedno z nich nadal tam zamieszkuje w chwili dokonania wyboru;
prawo państwa, którego obywatelem jest jedno z małżonków w chwili dokonania wyboru;
prawo sądu orzekającego (lex fori).

Wybór prawa musi być dokonany w formie pisemnej, datowany i podpisany przez oboje małżonków. Może być dokonany lub zmieniony najpóźniej w chwili wytoczenia powództwa.

Rozporządzenie Rzym III a polskie prawo rodzinne

Jeżeli małżonkowie nie dokonali wyboru prawa, Rozporządzenie Rzym III (art. 8) wskazuje następującą hierarchię łączników subsydiarnych decydujących o prawie właściwym:

w pierwszej kolejności jest to prawo państwa, w którym małżonkowie mają wspólne miejsce zwykłego pobytu w chwili wytoczenia powództwa;
jeżeli nie mają takiego miejsca – prawo państwa ostatniego wspólnego miejsca zwykłego pobytu małżonków, o ile nie upłynął więcej niż rok od chwili, gdy przestali tam wspólnie przebywać, i o ile jedno z nich nadal tam zamieszkuje w chwili wytoczenia powództwa;
jeżeli żaden z powyższych warunków nie jest spełniony – prawo państwa, którego obywatelami są oboje małżonkowie w chwili wytoczenia powództwa;
w ostatniej kolejności – prawo państwa sądu orzekającego (lex fori), czyli w przypadku sprawy przed polskim sądem, byłoby to polskie prawo rodzinne.

Oznacza to, że nawet jeśli sprawa o rozwód toczy się przed polskim sądem, nie zawsze zastosowanie znajdzie polski Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Sąd polski może być zobowiązany do orzekania na podstawie prawa obcego, co wiąże się z koniecznością ustalenia jego treści, często przy pomocy biegłych.

Uznawanie zagranicznych wyroków rozwodowych w Polsce

Często zdarza się, że rozwód z obcokrajowcem został już orzeczony przez sąd zagraniczny. Aby taki wyrok wywoływał skutki prawne w Polsce (np. umożliwiał zawarcie nowego małżeństwa, zmianę nazwiska), musi zostać uznany. Procedura uznawania zależy od tego, w jakim państwie wyrok został wydany i kiedy.

Wyroki rozwodowe wydane przez sądy państw członkowskich Unii Europejskiej (z wyjątkiem Danii) po 1 maja 2004 r. (a dla państw, które później przystąpiły do UE – od daty ich akcesji) są co do zasady uznawane w Polsce automatycznie, bez potrzeby przeprowadzania specjalnego postępowania. Wynika to z przepisów Rozporządzenia Bruksela II ter (wcześniej Bruksela II bis). Wystarczy przedstawić odpowiednie zaświadczenie wydane przez sąd państwa pochodzenia (tzw. zaświadczenie z art. 36 lub art. 47 Rozporządzenia Bruksela II ter).

W przypadku wyroków wydanych w państwach niebędących członkami UE, lub wyroków unijnych sprzed wejścia w życie odpowiednich regulacji, konieczne może być przeprowadzenie formalnego postępowania o uznanie orzeczenia sądu zagranicznego przed polskim sądem okręgowym. Warunki uznania określa Kodeks postępowania cywilnego. Sąd bada m.in. czy:

orzeczenie jest prawomocne w państwie pochodzenia;
sprawa nie należała do wyłącznej jurysdykcji sądów polskich;
strona pozwana, która nie wniosła sporu co do istoty sprawy, została należycie zawiadomiona o postępowaniu;
nie zapadło wcześniej w Polsce prawomocne orzeczenie w tej samej sprawie między tymi samymi stronami;
uznanie nie byłoby sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego RP (klauzula porządku publicznego).

Uznanie zagranicznego wyroku rozwodowego jest niezbędne do aktualizacji polskich aktów stanu cywilnego. Bez tego, w polskich rejestrach osoba nadal będzie figurować jako pozostająca w związku małżeńskim.

Kwestie związane z dziećmi w rozwodzie międzynarodowym

Rozwód, w którym uczestniczy obcokrajowiec, często wiąże się z koniecznością uregulowania spraw dotyczących wspólnych małoletnich dzieci. Polskie prawo rodzinne, podobnie jak systemy prawne innych państw, nakłada na sąd obowiązek rozstrzygnięcia o władzy rodzicielskiej, miejscu zamieszkania dziecka, kontaktach z dzieckiem oraz alimentach. Jurysdykcję w sprawach odpowiedzialności rodzicielskiej również reguluje Rozporządzenie Bruksela II ter. Co do zasady, właściwe są sądy państwa zwykłego pobytu dziecka.

Ustalenie miejsca pobytu dziecka i zasad kontaktów z rodzicem niemieszkającym z dzieckiem może być szczególnie skomplikowane, gdy rodzice planują mieszkać w różnych krajach. Sąd, kierując się dobrem dziecka, musi wziąć pod uwagę wszystkie okoliczności, w tym więzi dziecka z każdym z rodziców, jego adaptację w danym środowisku, a także możliwości zapewnienia stabilnych warunków wychowawczych. Niezwykle istotne jest, aby rodzice starali się dojść do porozumienia w tych kwestiach (tzw. plan wychowawczy), co sąd następnie zatwierdza.

Kwestia alimentów na dziecko w kontekście międzynarodowym jest również złożona. Jurysdykcję oraz uznawanie i wykonywanie orzeczeń w sprawach alimentacyjnych reguluje Rozporządzenie Rady (WE) nr 4/2009 z dnia 18 grudnia 2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych, a także Konwencja haska z 2007 r. o międzynarodowym dochodzeniu alimentów na rzecz dzieci i innych członków rodziny. Prawo właściwe dla zobowiązań alimentacyjnych określa Protokół haski z 2007 r. o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych.

Konwencja Haska a uprowadzenie rodzicielskie

Szczególnym zagrożeniem w międzynarodowych sporach o dzieci jest ryzyko tzw. uprowadzenia rodzicielskiego, czyli bezprawnego wywiezienia lub zatrzymania dziecka za granicą przez jednego z rodziców bez zgody drugiego lub wbrew orzeczeniu sądu. W takich sytuacjach zastosowanie znajduje Konwencja Haska z 1980 r. dotycząca cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę. Jej celem jest zapewnienie natychmiastowego powrotu dziecka do państwa jego zwykłego pobytu. Postępowanie na podstawie tej konwencji jest szybkie i ma na celu przywrócenie stanu poprzedniego, a nie rozstrzyganie o opiece nad dzieckiem.

Ważne jest, aby rodzice byli świadomi tych regulacji i w przypadku konfliktu starali się przede wszystkim chronić dobro dziecka, unikając działań, które mogłyby zostać zakwalifikowane jako uprowadzenie.

Podział majątku wspólnego przy rozwodzie z obcokrajowcem

Kolejną istotną kwestią, która pojawia się przy okazji rozwodu z cudzoziemcem, jest podział majątku wspólnego. Jeśli małżonkowie nie zawarli umowy majątkowej małżeńskiej (intercyzy), to z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między nimi ustawowa wspólność majątkowa (w Polsce jest to wspólność łączna). W przypadku rozwodu, wspólność ta ustaje i konieczne staje się jej podzielenie.

Ustalenie, które prawo będzie właściwe dla podziału majątku, jest kluczowe. W Unii Europejskiej od 29 stycznia 2019 r. zastosowanie mają dwa rozporządzenia dotyczące małżeńskich ustrojów majątkowych: Rozporządzenie Rady (UE) 2016/1103 wprowadzające wzmocnioną współpracę w dziedzinie jurysdykcji, prawa właściwego oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach dotyczących małżeńskich ustrojów majątkowych oraz Rozporządzenie Rady (UE) 2016/1104 dotyczące skutków majątkowych zarejestrowanych związków partnerskich. Te rozporządzenia umożliwiają małżonkom wybór prawa właściwego dla ich ustroju majątkowego. W braku wyboru, wskazują one obiektywne łączniki (np. pierwsze wspólne miejsce zwykłego pobytu po zawarciu małżeństwa).

Jeżeli sprawa majątkowa nie podlega tym rozporządzeniom (np. małżeństwo zawarto wcześniej lub dotyczy państw trzecich), zastosowanie znajdą krajowe normy kolizyjne. W Polsce jest to ustawa Prawo prywatne międzynarodowe. Zgodnie z nią, stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami podlegają wspólnemu prawu ojczystemu małżonków. W braku wspólnego prawa ojczystego, stosuje się prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają miejsce zamieszkania, a jeżeli nie mają miejsca zamieszkania w tym samym państwie – prawo państwa, w którym oboje małżonkowie mają miejsce zwykłego pobytu. Jeżeli i tego brak, stosuje się prawo polskie.

Podział majątku może obejmować nieruchomości, ruchomości, środki pieniężne, udziały w spółkach itp., znajdujące się zarówno w Polsce, jak i za granicą. Postępowanie o podział majątku może być skomplikowane i czasochłonne, zwłaszcza gdy majątek jest rozproszony w różnych jurysdykcjach.

Dokumenty niezbędne do rozwodu z cudzoziemcem

Przygotowując się do sprawy o rozwód z obcokrajowcem, należy zgromadzić odpowiednią dokumentację. Zakres wymaganych dokumentów może się różnić w zależności od konkretnej sytuacji oraz od tego, czy sprawa toczy się przed polskim sądem, czy sądem zagranicznym. Podstawowe dokumenty, które zazwyczaj są potrzebne, to:

Odpis aktu małżeństwa: Jeśli małżeństwo było zawarte za granicą i nie zostało zarejestrowane w polskim urzędzie stanu cywilnego, konieczne będzie jego umiejscowienie. Dokumenty zagraniczne często wymagają legalizacji lub apostille oraz tłumaczenia przysięgłego na język polski.
Odpisy aktów urodzenia wspólnych małoletnich dzieci: Podobnie jak w przypadku aktu małżeństwa, zagraniczne akty urodzenia mogą wymagać umiejscowienia, legalizacji/apostille i tłumaczenia.
Pozew o rozwód: Przygotowany zgodnie z wymogami formalnymi, zawierający m.in. żądanie rozwiązania małżeństwa, ewentualne wnioski dotyczące winy, władzy rodzicielskiej, alimentów, kontaktów z dziećmi.
Dokumenty potwierdzające jurysdykcję sądu polskiego: Np. zaświadczenia o zameldowaniu, umowy najmu, dokumenty potwierdzające ośrodek interesów życiowych w Polsce.
Dowody na okoliczności uzasadniające żądanie rozwodu: Np. zeznania świadków, dokumenty, zdjęcia, nagrania (z uwzględnieniem zasad dopuszczalności dowodów).
Informacje o dochodach i sytuacji majątkowej stron: Szczególnie istotne przy ustalaniu alimentów i podziale majątku (np. zaświadczenia o zarobkach, wyciągi bankowe).
Porozumienie rodzicielskie (plan wychowawczy): Jeśli rodzice doszli do porozumienia w kwestii opieki nad dziećmi.

W przypadku, gdy małżonek obcokrajowiec nie włada językiem polskim, sąd może zarządzić obecność tłumacza przysięgłego na rozprawach. Wszelkie pisma procesowe i dokumenty składane do sądu muszą być w języku polskim lub przetłumaczone na język polski przez tłumacza przysięgłego.

Rola pełnomocnika w sprawach o rozwód międzynarodowy

Sprawy o rozwód z cudzoziemcem są jednymi z najbardziej skomplikowanych w obszarze prawa rodzinnego. Mnogość przepisów krajowych, unijnych i międzynarodowych, konieczność ustalenia jurysdykcji i prawa właściwego, a także potencjalne bariery językowe i kulturowe sprawiają, że samodzielne prowadzenie takiej sprawy może być niezwykle trudne i ryzykowne.

Skorzystanie z pomocy doświadczonego adwokata lub radcy prawnego specjalizującego się w międzynarodowym prawie rodzinnym może znacząco zwiększyć szanse na pomyślne i możliwie najmniej stresujące przeprowadzenie procesu rozwodowego. Profesjonalny pełnomocnik pomoże nie tylko w prawidłowym sformułowaniu pozwu i zgromadzeniu niezbędnych dokumentów, ale także będzie reprezentował stronę przed sądem, doradzi w kwestii wyboru strategii procesowej oraz pomoże w negocjacjach z drugą stroną. Dobry prawnik od rozwodów międzynarodowych będzie w stanie również wyjaśnić zawiłości prawne związane z jurysdykcją, prawem właściwym oraz uznawaniem orzeczeń.

Pełnomocnik może również okazać się nieoceniony w sytuacjach, gdy małżonek obcokrajowiec mieszka za granicą, co utrudnia komunikację i doręczanie pism. Dzięki jego wsparciu można uniknąć wielu błędów proceduralnych, które mogłyby skutkować przedłużeniem postępowania lub niekorzystnym rozstrzygnięciem. Inwestycja w profesjonalną pomoc prawną często okazuje się kluczowa dla ochrony własnych interesów oraz dobra dzieci.

Podsumowanie i dalsze kroki

Rozwód z małżonkiem, który jest obcokrajowcem, to proces wieloetapowy i wymagający starannego przygotowania. Kluczowe jest prawidłowe ustalenie jurysdykcji sądu oraz prawa właściwego, które będzie miało zastosowanie do poszczególnych aspektów sprawy – samego rozwiązania małżeństwa, władzy rodzicielskiej, alimentów czy podziału majątku. Regulacje Unii Europejskiej, takie jak Rozporządzenie Bruksela II ter czy Rzym III, odgrywają tu fundamentalną rolę, podobnie jak polskie przepisy krajowe, w tym Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz Prawo prywatne międzynarodowe.

Ze względu na stopień skomplikowania tych spraw, zalecane jest skonsultowanie się z prawnikiem specjalizującym się w międzynarodowym prawie rodzinnym. Profesjonalne wsparcie może okazać się nieocenione na każdym etapie postępowania, od przygotowania pozwu, przez gromadzenie dowodów, aż po reprezentację przed sądem i egzekucję orzeczenia. Pamiętaj, że każda sytuacja jest unikalna i wymaga indywidualnej analizy prawnej, aby zapewnić najlepszą możliwą ochronę Twoich praw i interesów.