Powinność sądu odwoławczego w kontekście rażąco niesprawiedliwego rozstrzygnięcia
Zgodnie z art. 440 KPK sąd odwoławczy ma obowiązek zmiany lub uchylenia zaskarżonego orzeczenia w przypadku rażąco niesprawiedliwego rozstrzygnięcia. Przepis ten stosuje się m.in. gdy orzeczenie jest niesprawiedliwe z powodu uchybień, które czynią je rażąco niesprawiedliwym. Publikacja analizuje przykłady stosowania tego przepisu na konkretnych przypadkach sądowych.
Tematyka: sąd odwoławczy, art. 440 KPK, rażąca niesprawiedliwość, ekstradycja, EKPCz, Trybunał Praw Człowieka, orzeczenie sądu, Sąd Najwyższy
Zgodnie z art. 440 KPK sąd odwoławczy ma obowiązek zmiany lub uchylenia zaskarżonego orzeczenia w przypadku rażąco niesprawiedliwego rozstrzygnięcia. Przepis ten stosuje się m.in. gdy orzeczenie jest niesprawiedliwe z powodu uchybień, które czynią je rażąco niesprawiedliwym. Publikacja analizuje przykłady stosowania tego przepisu na konkretnych przypadkach sądowych.
Zgodnie z treścią art. 440 KPK sąd odwoławczy jest zobligowany do zmiany zaskarżonego orzeczenia lub jego uchylenia (ograniczonego do wypadków z art. 437 § 2 zdanie drugie KPK), niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów, gdyby jego utrzymanie w mocy było rażąco niesprawiedliwe. Przepis art. 440 KPK znajduje zastosowanie w szczególności w wypadkach, w których zaskarżone orzeczenie lub zawarte w nim rozstrzygnięcie jest rażąco niesprawiedliwe, a zatem gdy dotknięte jest niepodniesionymi w zwykłym środku odwoławczym uchybieniami mieszczącymi się w każdej z tzw. względnych przyczyn odwoławczych, o ile ich waga i charakter są takie, że czynią orzeczenie niesprawiedliwym, i to w stopniu rażącym. Stan faktyczny Sąd Okręgowy w Przemyślu, postanowieniem z 22.3.2019 r., II Kop 2/19 stwierdził dopuszczalność prawną wydania organom Federacji Rosyjskiej obywatela Ukrainy D.V., ściganego za popełnienie przestępstw z sekcji 2 art. 210, sekcji 5 art. 228.1, sekcji 3 art. 30 rosyjskiego kodeksu karnego, których odpowiednikami w prawie polskim są przepisy art. 258 § 1 KK, art. 53 ust. 2 NarkU. Powyższe orzeczenie zostało zaskarżone przez obrońcę ściganego. Skarżący zarzucił rażące naruszenie art. 604 § 1 pkt 7 KPK, art. 3 ust. 1 i 2 Europejskiej Konwencji o Ekstradycji z 13.12.1957 r. sporządzonej w Paryżu (Dz.U. z 1994 r. Nr 70 poz. 307) oraz art. 410 i 424 § 1 i 2 KPK. Podnosząc powyższe obrońca wniósł o dopuszczenie dowodu z załączonych 5 protokołów zeznań naocznych świadków pobicia ściganego przez osoby, którym odmówił współpracy z wywiadem rosyjskim, a także o zmianę zaskarżonego orzeczenia przez stwierdzenie prawnej niedopuszczalności wydania Federacji Rosyjskiej ściganego, ewentualnie uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania. Po rozpoznaniu zażalenia SA w Rzeszowie, postanowieniem z 11.4.2019 r., II AKz 100/19, zmienił zaskarżone postanowienie w ten tylko sposób, że z podstawy prawnej wyeliminował przepis art. 603 § 1 i 5 KPK i za podstawę prawną orzeczenia przyjął przepisy: art. 63 ust. 2, art. 64 ust. 1 pkt 3 umowy między RP a Federacją Rosyjską o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych i karnych, sporządzonej w Warszawie 16.9.1996 r. (Dz.U. z 2002 r. Nr 83 poz. 750), art. 2 ust. 1, art. 3, art. 9 zd. 1, art. 10 a contrario, art. 24 Europejskiej Konwencji o Ekstradycji, sporządzonej w Paryżu z 13.12.1957 r., wraz Protokołem dodatkowym sporządzonym w Strasburgu 15.10.1975 r. i Drugim protokołem dodatkowym sporządzonym w Strasburgu 17.3.1978 r. (Dz.U. z 1994 r. Nr 70 poz. 307), art. 55 ust. 4 in fine Konstytucji RP, art. 3 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (dalej EKPCz), sporządzonej w Rzymie 4.11.1950 r., zmienionej następnie Protokołami 3, 5 i 8 oraz uzupełnionej Protokołem 2 (Dz.U. z 1993 r. Nr 61 poz. 284) a contrario. W pozostałym zakresie zaskarżone postanowienie utrzymano w mocy obciążając Skarb Państwa kosztami postępowania. Z kasacją na podstawie art. 521 § 1 KPK wystąpił RPO. Postanowieniu Sądu odwoławczego skarżący zarzucił rażące i mające istotny wpływ na jego treść naruszenie prawa karnego procesowego, to jest art. 433 § 1 KPK w zw. z art. 440 KPK, polegające na zaniechaniu dokonania wszechstronnej kontroli odwoławczej, wskutek czego doszło do rażąco niesprawiedliwego utrzymania w mocy postanowienia Sądu I instancji, które wydane zostało mimo braku rozważenia przez ten Sąd możliwości naruszenia art. 3 EKPCz, w kontekście grożącej ściganemu kary dożywotniego pozbawienia wolności, co w konsekwencji doprowadziło do przedwczesnego uznania, że nie istnieje w niniejszej sprawie określona w art. 604 § 1 pkt 7 KPK obligatoryjna przeszkoda ekstradycyjna. Wskazując na powyższe, skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu w Rzeszowie do ponownego rozpoznania. Obecny na rozprawie kasacyjnej prokurator Prokuratury Krajowej przychylił się do stanowiska RPO. SN, po rozpoznaniu kasacji wniesionej przez RPO, uchylił zaskarżone postanowienie i sprawę przekazał SA w Rzeszowie do ponownego rozpoznania. Uzasadnienie SN Zdaniem Sądu Najwyższego kasacja okazała się uzasadniona. W niniejszej sprawie, jak przyznała strona wzywająca, istnieje realna możliwość wymierzenia ściganemu D.V. kary dożywotniego pozbawienia wolności. We wniosku z 25.1.2019 r., 81/3-640-18 wskazano, że przestępstwa zarzucone ściganemu z części 5 artykułu 228.1 (nielegalny wyrób środków odurzających, popełniony przez zorganizowaną grupę na dużą skalę oraz próba nielegalnej sprzedaży środków odurzających, popełniona przez zorganizowaną grupę, na szczególnie dużą skalę) zagrożone są karą dożywotniego uwięzienia. Informację tę potwierdza treść załączonego do wniosku wyciągu z Kodeksu Karnego Federacji Rosyjskiej z którego wynika, że w rosyjskim systemie prawnym przestępstwa wskazane w sekcji 5 art. 228.1 Kodeksu Karnego podlegają karze pozbawienia wolności na okres od dziesięciu do dwudziestu lat z pozbawieniem prawa do zajmowania określonych stanowisk lub wykonywania pewnych czynności przez okres do dwudziestu lat wraz z grzywną w wysokości do jednego miliona rubli lub w wysokości wynagrodzenia lub innego dochodu osoby skazanej za okres do pięciu lat lub dożywotniego uwięzienia. Informację, że przestępstwo zarzucone ściganemu zagrożone jest także karą dożywotniego pozbawienia wolności potwierdza również treść pisma Prokuratury Generalnej Federacji Rosyjskiej z 28.8.2020 r., przedłożonego w toku rozprawy kasacyjnej. Powyższe okoliczności obligowały do przeanalizowania, czy tak oznaczona górna granica ustawowego zagrożenia karą w prawie rosyjskim może mieć charakter bezwarunkowego, dożywotniego pozbawienia wolności. Taka sytuacja może bowiem stanowić realne zagrożenie naruszenia art. 3 EKPCz, czyniąc wydanie bezwzględnie niedopuszczalnym, po myśli art. 604 § 1 pkt 7 KPK. Europejski Trybunał Praw Człowieka podkreślał, że osoby skazane na karę dożywotniego pozbawienia wolności nie mogą być pozbawione jakiejkolwiek nadziei na opuszczenie jednostki penitencjarnej i muszą mieć możliwość ubiegania się o warunkowe przedterminowe zwolnienie. W przeciwnym wypadku, orzeczona wobec nich kara stanowić będzie złamanie zakazu nieludzkiego traktowania. Z perspektywy gwarancji wynikającej z art. 3 EKPCz skazani na karę dożywotniego pozbawienia wolności powinni mieć prawo do uruchomienia procedury oceny potrzeby dalszego pozbawienia wolności po odbyciu nie więcej niż 25 lat kary, a nadto w późniejszym okresie, w rozsądnych odstępach czasowych. Trybunał stwierdził ponadto, że już w momencie wydania wyroku skazującego na karę dożywotniego pozbawienia wolności skazani mają prawo wiedzieć, kiedy i pod jakimi warunkami będą mogli ubiegać się o warunkowe przedterminowe zwolnienie. Zgodnie z jednoznacznym stanowiskiem EKPCz, w wypadku, gdy prawo krajowe nie przewiduje przedstawionej powyżej procedury, dochodzi do naruszenia art. 3 EKPCz. Problem ten analizowany był również w aspekcie przeprowadzenia procedury ekstradycji i wydalenia z terytorium państwa. Zagrożenie to oceniane jest przy uwzględnieniu przyjętych przez Trybunał kryteriów. Należą do nich: istnienie możliwości skrócenia (de facto i de iure) kary dożywotniego pozbawienia wolności oraz przede wszystkim spełnienia podstawowego kryterium, jakim jest wystąpienie rażącej nieproporcjonalności takiej kary. Trybunał rozpatrywał ryzyko naruszenia art. 3 EKPCz z trzech różnych perspektyw, tj. czy kara ta ma charakter fakultatywny, obligatoryjny oraz czy istnieje możliwość jej redukcji. W orzecznictwie Trybunału wyraźnie podkreśla się, że dokonany przez państwo wybór konkretnego systemu wymierzania sprawiedliwości karnej wraz z uregulowaniami kontroli wymiaru kary i możliwości zwolnienia, znajduje się, co do zasady, poza zakresem kontroli sprawowanej przez Trybunał. Zasada ta ograniczana jest zastrzeżeniem Trybunału, że wybrany system nie może jednak naruszać zasad przyjętych w EKPCz. Ten rodzaj kary (dożywotniego pozbawienia wolności) sam w sobie nie jest niezgodny z EKPCz i nie stanowi naruszenia praw podstawowych. Nie jest bowiem rolą Europejskiego Trybunału rozstrzyganie o tym, jaki jest odpowiedni wymiar kary za dane przestępstwo ani wskazywanie odpowiedniego wymiaru kary, jaka powinna zostać odbyta. Wielokrotnie stanowiono, że Państwa muszą swobodnie nakładać karę dożywotniego pozbawienia wolności na pełnoletnich przestępców, którzy dopuścili się szczególnie poważnych czynów takich jak zabójstwo. Wynika to z obowiązku podejmowania środków ochrony społeczeństwa przed brutalnymi przestępstwami, a Konwencja nie zabrania wymierzenia kary bezterminowej za poważne przestępstwa. Uznając trafność zasadniczego zarzutu kasacji, należało uchylić zaskarżone orzeczenie Sądu odwoławczego i sprawę przekazać temu Sądowi do ponownego rozpoznania. Komentarz Zawarty w art. 440 KPK zwrot „rażąca niesprawiedliwość” jest pojęciem nieostrym, nie jest on definiowany i zawiera elementy ocenne. Powoduje to określone trudności w ocenie, czy uchybienie ma taki właśnie charakter, że w sposób samodzielny lub łączny prowadzi do stanu, w którym utrzymanie w mocy orzeczenia byłoby „rażąco niesprawiedliwe” (zob. J. Matras, [w:] K. Dudka [red.], Kodeks postępowania karnego. Komentarz do art. 440 KPK, Warszawa 2018, teza 2). Niewątpliwie natomiast omawiane kryterium może dotyczyć każdego orzeczenia, albowiem ustawodawca nie dokonał przedmiotowego zawężenia stosowania przepisów do określonych orzeczeń, czy ich kategorii, np. rozstrzygających o winie oskarżonego, czy kończących postępowanie karne. Dlatego przepis art. 440 KPK znajduje zastosowanie także do postanowień wydawanych w oparciu o przepisy rozdziału 65 KPK, w tym wydania osoby ściganej na wniosek obcego państwa. Także orzekający w tym trybie sąd odwoławczy może być obowiązany do wyjścia poza granice określone w środku odwoławczym, a więc poza wynikający z zażalenia zakres kontroli odwoławczej i zbadać, czy utrzymanie w mocy zaskarżonego orzeczenia nie byłoby rażąco niesprawiedliwe. Taki stan rzeczy może zachodzić zwłaszcza w wypadkach nierozważenia, czy w sprawie nie zachodzi jedna z tzw. ujemnych przesłanek ekstradycyjnych, wymienionych w art. 604 § 1 i 2 KPK. Postanowienie Sądu Najwyższego z 2.9.2020 r., IV KK 13/20.
W kontekście rażąco niesprawiedliwego rozstrzygnięcia sądu odwoławczego, istotne jest zastosowanie art. 440 KPK. Decyzja Sądu Najwyższego w sprawach takich jak uchylenie postanowień w kontekście ekstradycji podkreśla wagę oceny rażącej niesprawiedliwości orzeczenia. Analiza kryteriów EKPCz oraz praktyka Trybunału Praw Człowieka stanowią istotny punkt dyskusji w kontekście wykładni tego pojęcia.