Bezwzględna przyczyna odwoławcza obligatoryjną podstawą uchylenia orzeczenia

Zgodnie z art. 439 § 1 KPK sąd odwoławczy może uchylić orzeczenie, gdy ujawni się bezwzględna przyczyna odwoławcza. Sprawa dotyczyła oskarżonego P.C., któremu zarzucono szereg czynów karalnych. Po kilku instancjach sądowych i kasacji Sąd Najwyższy stwierdził, że udział obrońcy był obowiązkowy, co skutkowało uchyleniem wyroków i skierowaniem sprawy do ponownego rozpatrzenia przez Sąd pierwszej instancji.

Tematyka: art. 439 KPK, bezwzględna przyczyna odwoławcza, udział obrońcy, Sąd Najwyższy, uchylenie orzeczenia, P.C., postępowanie sądowe

Zgodnie z treścią art. 439 § 1 KPK niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów oraz wpływu
uchybienia na treść orzeczenia sąd odwoławczy, odpowiednio sąd kasacyjny (art. 518 KPK), na posiedzeniu
uchyla zaskarżone orzeczenie, jeżeli ujawniła się jedna z tak zwanych bezwzględnych przyczyn
odwoławczych, o których mowa w art. 439 § 1 pkt 1-11 KPK.
Opis stanu faktycznego
Wyrokiem z 21.9.2018 r., II K 356/17, Sąd Rejonowy w Dąbrowie Górniczej uznał oskarżonego P.C. za winnego
popełnienia czynów: z art. 190 § 1 KK w zw. z art. 12 KK w zw. z art. 64 § 1 KK; z art. 207 § 1 KK w zw. z art. 207 § 1
i 3 KK w zw. z art. 11 § 2 KK w zw. z art. 64 § 1 KK; z art. 157 § 2 KK; z art. 193 KK; z art. 190 § 1 KK. Jednocześnie
oskarżony został uniewinniony od popełnienia czynu stanowiącego występek z art. 200 § 1 KK.
Sąd meriti połączył orzeczone kary jednostkowe i wymierzył P.C. karę łączną 3 lat i 6 miesięcy pozbawienia wolności.
Orzeczenie Sądu pierwszej instancji zaskarżyli prokurator, oskarżony i jego obrońca.
Po rozpoznaniu apelacji Sąd Okręgowy w Katowicach wyrokiem z 6.8.2019 r., VII Ka 933/18 zmienił zaskarżony
wyrok orzekając karę łączną 2 lat i 3 miesięcy pozbawienia wolności.
Kasację od wyroku Sądu odwoławczego sporządził i wniósł ustanowiony na tym etapie postępowania przez Sąd
Okręgowy w Katowicach obrońca z urzędu. W kasacji skarżący zarzucił „rażące naruszenie prawa procesowego
mające istotny wpływ na treść orzeczenia, a mianowicie art. 439 § 1 pkt 9 KPK w zw. z art. 17 § 1 pkt 9 KPK, a także
art. 440 KPK”.
W oparciu o przedstawione zarzuty wniósł o uchylenie wyroku i przekazanie do ponownego rozpoznania Sądowi II
instancji.
W pisemnej odpowiedzi na kasację prokurator Prokuratury Rejonowej w Dąbrowie Górniczej wniósł o jej oddalenie,
jako oczywiście bezzasadnej.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu kasacji, wniesionej przez obrońcę skazanego, uchylił zakażony wyrok oraz
zmieniony nim wyrok Sądu Rejonowego w Dąbrowie Górniczej i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania
Sądowi pierwszej instancji.
Uzasadnienie SN
Zdaniem Sądu Najwyższego kasacja jest w pełni uzasadniona.
Zgodnie z treścią art. 439 § 1 KPK niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów oraz wpływu
uchybienia na treść orzeczenia sąd odwoławczy, odpowiednio sąd kasacyjny (art. 518 KPK), na posiedzeniu uchyla
zaskarżone orzeczenie, jeżeli ujawniła się jedna z tak zwanych bezwzględnych przyczyn odwoławczych, o których
mowa w pkt 1-11 tego przepisu.
Taka okoliczność została przez Sąd Najwyższy stwierdzona w toku niniejszego postępowania zainicjowanego
kasacją wniesioną przez obrońcę skazanego wyznaczonego P.C. z urzędu w postępowaniu okołokasacyjnym, przy
czym nie było to podnoszone w kasacji uchybienie skutkujące koniecznością orzeczenia kasatoryjnego na podstawie
wskazanego w pkt 1 kasacji art. 439 § 1 pkt 9 KPK w zw. z art. 17 § 1 pkt 9 KPK.
Przed przystąpieniem do dalszej części rozważań dotyczących tej konkretnej sprawy poczynić należało jedną uwagę
o charakterze ogólnym, a dotyczącym zakresu tzw. obrony obligatoryjnej określonej w art. 439 § 1 pkt 10 KPK.
Przepis ten przewiduje taką obronę w wypadku wystąpienia przesłanek wskazanych w art. 79 § 1 i 2 KPK oraz w art.
80 KPK. Z punktu widzenia postępowania poddanego niniejszej kontroli kasacyjnej ma znaczenie regulacja zawarta
w art. 79 § 1 pkt 3 i 4 KPK, zgodnie z którą oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli zachodzi uzasadniona wątpliwość,
czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem nie była w czasie
popełnienia czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona (art. 79 § 1 pkt 3 KPK), albo zachodzi
uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzeniu
obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny (art. 79 § 1 pkt 4 KPK).
W stanie prawnym obowiązującym do 30.6.2015 r. wydanie przez biegłych lekarzy psychiatrów opinii, w której
stwierdzili brak wątpliwości co do poczytalności oskarżonego w czasie popełnienia zarzucanego mu czynu,

a jednocześnie zdiagnozowali jego stan zdrowia psychicznego jako pozwalający mu na prowadzenie obrony
w sposób samodzielny i rozsądny, skutkował automatycznym ustaniem obrony obligatoryjnej (zob. postanowienie SN
z 10.10.2007 r., III KK 120/07,
; wyrok SN z 2.3.2009 r., IV KK 337/08,
; postanowienie SN z 29.6.2010
r., I KZP 6/10,
; postanowienie SN z 11.7.2013 r., IV KO 29/13,
), co m.in. wynikało z ówczesnego
brzmienia art. 79 § 4 KPK. „Jeżeli w toku postępowania biegli lekarze psychiatrzy stwierdzą, że poczytalność
oskarżonego zarówno w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu, jak i w czasie postępowania nie budzi
wątpliwości, udział obrońcy w dalszym postępowaniu nie jest obowiązkowy. Prezes sądu, a na rozprawie sąd, może
wówczas cofnąć wyznaczenie obrońcy”.
Stan prawny uległ wszelako zmianie 1.7.2015 r. (art. 1 pkt 22 ustawy z 27.9.2013 r. o zmianie ustawy Kodeks
postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2013 r. poz. 1247). Z tym dniem (art. 56 powołanej
ustawy) art. 79 § 4 KPK otrzymał brzmienie: „Uznając za uzasadnioną opinię biegłych lekarzy psychiatrów, że czyn
oskarżonego nie został popełniony w warunkach wyłączenia lub znacznego ograniczenia zdolności rozpoznania
znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem i że stan zdrowia psychicznego oskarżonego pozwala na
udział w postępowaniu i prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny, sąd orzeka, że udział obrońcy nie
jest obowiązkowy. Prezes sądu albo sąd zwalnia wówczas obrońcę z jego obowiązków, chyba że zachodzą inne
okoliczności przemawiające za tym, aby oskarżony miał obrońcę wyznaczonego z urzędu”. Taka regulacja przeniosła
moment ustania obrony obligatoryjnej z samej treści opinii sądowo-psychiatrycznej na datę wydania tego rodzaju
decyzji procesowej przez sąd („sąd orzeka”). Tak więc, w obecnym stanie prawnym, który w odniesieniu do treści art.
79 § 4 KPK od 1.7.2015 r. nie uległ dotąd zmianie, o istnieniu lub braku obligatoryjności obrony oskarżonego nie
przesądza sama opinia biegłych opiniujących stan psychiczny oskarżonego, ale postanowienie sądu wydane po
złożeniu tej opinii do akt sprawy i uznaniu (właśnie przez ten sąd), że opinia wydana przez biegłych jest uzasadniona.
Tego rodzaju pogląd prawny jest konsekwentnie prezentowany w najnowszym orzecznictwie Sądu Najwyższego
(zob. wyroki: z 16.1.2018 r., V KK 450/17,
; z 5.12.2018 r., V KK 506/17,
; z 8.1.2019 r., III KK 662/18,
; z 11.4.2019 r., V KK 160/18,
; z 12.6.2019 r., V KK 121/18,
; postanowienie Sądu
Najwyższego z 28.1.2020 r., V KS 1/20,
), a orzekający w niniejszej sprawie skład nie znajduje podstaw tak
faktycznych jak i prawnych, aby od takiego wyniku wykładni art. 79 § 4 KPK odstępować, gdyż za taką interpretacją
przemawia bez wątpienia kontekst językowy oraz zestawienie treści przepisu art. 79 § 4 KPK sprzed i po 1.7.2015 r.
Przekładając powyższe na grunt niniejszej sprawy zauważyć należy, że w toku postępowania przygotowawczego,
dostrzegając wątpliwości co do stanu zdrowia psychicznego P.C., dopuszczono dowód z opinii biegłych lekarzy
psychiatrów m.in. na okoliczności wskazane w art. 79 § 1 pkt 3 i 4 KPK. Skutkowało to wyznaczeniem podejrzanemu
obrońcy z urzędu na podstawie art. 79 § 1 KPK. W wydanej 10.7.2017 r. opinii biegli lekarze psychiatrzy po
przeprowadzeniu badania ambulatoryjnego nie stwierdzili u badanego zaburzeń psychicznych ani upośledzenia
umysłowego, rozpoznali natomiast osobowość nieprawidłową oraz zespół uzależnienia od alkoholu i amfetaminy.
Orzekli, że in tempore criminis P.C. nie znajdował się w żadnym takim stanie zaburzeń sprawności funkcji
psychicznych, które w myśl art. 31 § 1 lub 2 KK, ograniczały w stopniu znacznym lub znosiły jego zdolność
rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem. Zdaniem biegłych badany może brać udział
w postępowaniu oraz prowadzić obronę w sposób rozsądny i samodzielny.
W sprawie P.C. wpłynęły dwa akty oskarżenia jeden 14.7.2017 r., drugi 20.12.2017 r., które postanowieniem SR
w Dąbrowie Górniczej z 28.12.2017 r. zostały połączone do wspólnego rozpoznania (II K 636/17) i dalej prowadzone
w sprawie II K 356/17.
Obrońca z wyboru został przez oskarżonego rzeczywiście ustanowiony 30.10.2018 r. składając na rzecz P.C.
apelację, która, jak to już zauważono wyżej została rozpoznana łącznie ze zwykłymi środkami odwoławczymi
złożonymi przez samego oskarżonego i oskarżyciela publicznego.
Nie ma przy tym znaczenia, że oskarżony sam zrezygnował z udziału obrońcy z wyboru w toku postępowania przed
sądem a quo i nie wnosił o wyznaczenie mu obrońcy z urzędu, bowiem do chwili, gdy sąd nie orzeknie w oparciu
o powołany wyżej przepis – uznając opinię biegłych lekarzy psychiatrów za uzasadnioną – że udział obrońcy nie jest
obowiązkowy, trwa stan obrony obligatoryjnej (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 2.2.2017 r., III KK 207/16,
).
Reasumując, w toku przedmiotowego postępowania na żadnym jego etapie nie uznano udziału obrońcy za
nieobowiązkowy, a tym samym oczywistym jest, że na dwóch ostatnich terminach rozprawy przed Sądem pierwszej
instancji procedowano pod nieobecność obrońcy, którego udział – stosownie do treści art. 79 § 3 KPK – był
obowiązkowy, a to wobec nie wydania orzeczenia w oparciu o przepis art. 79 § 4 KPK.
W związku z powyższym konieczne jest ponowienie w niniejszej sprawie postępowania pierwszoinstancyjnego
w pełnym zakresie. Z uwagi na wiążący sąd meriti pośredni zakaz reformationis in peius (art. 443 KPK) Sąd ten
uwzględni przy orzekaniu treść rozstrzygnięcia reformatoryjnego Sądu drugiej instancji.

Komentarz
W określonym stanie rzeczy, stosownie do treści art. 439 § 1 pkt 10 KPK, zaskarżony wyrok oraz zmieniony nim

wyrok Sądu Rejonowego w Dąbrowie Górniczej musiały ulec uchyleniu, na tym bowiem etapie wystąpiła
bezwzględna przyczyna odwoławcza. Uchylenie, w rzeczy samej, musiało nastąpić, co do tego nie może być
wątpliwości, niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych w kasacji zarzutów oraz wpływu uchybienia na treść
zaskarżonych orzeczeń. Jako oczywiste jawi się twierdzenie, że uchylenie to nastąpiło – z uwagi na kierunek kasacji
– na korzyść skazanego P.C. (art. 439 § 2 KPK).

Wyrok Sądu Najwyższego z 1.9.2020 r., IV KK 741/19

Wyrok Sądu Najwyższego z 1.9.2020 r., IV KK 741/19, potwierdził uchylenie orzeczeń dotyczących P.C. z powodu bezwzględnej przyczyny odwoławczej. Decyzja ta miała istotny wpływ na dalsze postępowanie w sprawie, nakazując ponowne rozpatrzenie sprawy przez Sąd pierwszej instancji.