Zaskarżalność postanowienia sądu odwoławczego w przedmiocie środka zapobiegawczego

Postanowienie sądu odwoławczego w sprawie środka zapobiegawczego może być zaskarżone tylko w przypadku decyzji o jego zastosowaniu. Publikacja omawia kontrowersje dotyczące tej kwestii na przykładzie konkretnej sprawy, gdzie Sąd Okręgowy uchylił tymczasowe aresztowanie i zastosował zakaz kontaktowania się z pokrzywdzoną. Następnie prokurator złożył zażalenie, które było przedmiotem rozpatrzenia przez Sąd Apelacyjny i Sąd Najwyższy. SN podjął decyzję, że postanowienie sądu odwoławczego o uchyleniu środka zapobiegawczego nie podlega zażaleniu, jednak można zaskarżyć decyzję o zastosowaniu innego środka zapobiegawczego.

Tematyka: zaskarżalność postanowienia sądu odwoławczego, środek zapobiegawczy, uchylenie środka zapobiegawczego, zakaz kontaktowania, zażalenie, Sąd Najwyższy, Kodeks postępowania karnego

Postanowienie sądu odwoławczego wydane w toku postępowania odwoławczego w przedmiocie środka
zapobiegawczego podlega zaskarżeniu tylko wtedy, gdy jest to rozstrzygnięcie o jego zastosowaniu.
Stan faktyczny
Oskarżony został tymczasowo aresztowany w toku postępowania przygotowawczego.
Wyrokiem Sądu Rejonowego został uznany za winnego popełnienia 2 przestępstw z art. 207 § 1 KK i in. Na poczet
wymierzonej kary zaliczono okres zatrzymania oraz tymczasowego aresztowania.
Od tego wyroku apelacje wnieśli oskarżony oraz prokurator. Wobec upływu okresu tymczasowego aresztowania, Sąd
Okręgowy z urzędu, na posiedzeniu, na podstawie art. 249 § 1 KPK przy zastosowaniu art. 258 § 1, 2 i 3 KPK oraz
na podstawie art. 275 § 2 KPK, uchylił zastosowany wobec oskarżonego środek zapobiegawczy w postaci
tymczasowego aresztowania i w jego miejsce zastosował środek zapobiegawczy w postaci zakazu kontaktowania się
z pokrzywdzoną i zbliżania się do niej na odległość mniejszą niż 50 metrów. Oskarżony został zwolniony z aresztu
śledczego.
Zażalenie prokuratora i wyroki sądowe
Na powyższe postanowienie zażalenie wniósł prokurator, domagając się jego uchylenia i zastosowania wobec
oskarżonego środka zapobiegawczego w postaci tymczasowego aresztowania na okres 3 miesięcy.
Sąd Okręgowy zaskarżony wyrok Sądu I instancji utrzymał w mocy. Zarządzeniem z tego samego dnia zażalenie
wraz z aktami sprawy przekazano do rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu. Sąd ten jednak nie rozpoznał zażalenia,
lecz zwrócił je Sądowi Okręgowemu, wskazując że to on jest właściwy do jego rozpoznania.
SN przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej w sprawie oskarżonego z art. 207 § 1 KK i in. po rozpoznaniu
zagadnienia prawnego przedstawionego przez jeden z Sądów Okręgowych, wymagającego zasadniczej wykładni
ustawy: „Czy przepis art. 426 § 2 KPK przewiduje właściwość sądu odwoławczego w ramach tzw. zażalenia
poziomego do rozpoznania zażalenia na postanowienie o uchyleniu środka zapobiegawczego w postaci
tymczasowego aresztowania, wydane w innym składzie sądu odwoławczego?” postanowił odmówić podjęcia
uchwały, ale uzasadnienie postanowienia daje odpowiedź na tak postawione pytanie.
W odpowiedzi na tak sformułowany i uzasadniony wniosek o dokonanie zasadniczej wykładni ustawy w trybie art.
441 § 1 KPK, prokurator Prokuratury Krajowej wniósł o odmowę podjęcia uchwały. W uzasadnieniu tego stanowiska
stwierdzono, że przedstawiony przez Sąd Okręgowy problem prawny nie wymaga dokonania zasadniczej wykładni
ustawy. Przepis art. 426 § 2 KPK powinien być interpretowany w sposób jednoznaczny, tj. dopuszczający
zaskarżalność w ramach tzw. instancji poziomej jedynie w sytuacji wydania postanowienia o zastosowaniu
tymczasowego aresztowania (po raz pierwszy, każdego kolejnego zastosowania środka zapobiegawczego, jak i jego
zastosowania na dalszy okres) wydanego na skutek zażalenia lub zastosowania jakiegokolwiek środka
zapobiegawczego dopiero w toku postępowania odwoławczego. Unormowanie to nie znajduje zatem zastosowania
w sytuacji procesowej, w której znalazł się Sąd Okręgowy, zwracając się z pytaniem prawnym. W ocenie prokuratora
w zaistniałym układzie procesowym powinien mieć zastosowanie art. 252 KPK, normujący zasady zaskarżania
postanowień w przedmiocie środka zapobiegawczego, a zatem zarówno w stosowaniu, przedłużaniu, jak i odmowie
zastosowania lub przedłużenia albo uchyleniu tego środka. Skoro zatem zażalenie przysługuje na zasadach
ogólnych, chyba że ustawa stanowi inaczej, to zażalenie na postanowienie sądu rozpoznaje sąd wyższego rzędu nad
sądem, który wydał zaskarżone orzeczenie, w tym wypadku na postanowienie o uchyleniu zastosowanego
tymczasowego aresztowania.
Stanowisko SN
Przede wszystkim SN wskazał, że pytanie nie odnosi się do istoty problemu, przed którym stanął Sąd Okręgowy.
W istocie bowiem nie chodzi o to, który sąd jest właściwy do rozpoznania zażalenia, przekazanego Sądowi
pytającemu przez Sąd Apelacyjny, ale w ogóle o dopuszczalność zażalenia na postanowienie o uchyleniu przez sąd
odwoławczy tymczasowego aresztowania i zastosowania środka zapobiegawczego o charakterze wolnościowym.

W tym kontekście jest oczywiste, że Sąd ad quem nie przedstawił prawidłowo zagadnienia prawnego, które pojawiło
się w toku postępowania odwoławczego.
Chociaż sygnalizowane przez Sąd Okręgowy zagadnienie ujawniło się przy rozpoznawaniu środka odwoławczego, to
nie wiąże się ono z problemem prawnym ulokowanym na płaszczyźnie interpretacyjnej, a już tym bardziej
zagadnieniem wymagającym zasadniczej wykładni, lecz stanowi raczej wyzwanie związane z podjęciem
rozstrzygnięcia w oparciu o samodzielną wykładnię przepisów art. 426 § 2 KPK i art. 252 § 1 KPK, które – jak to
zostanie wykazane – w realiach procesowych, w jakich znalazł się Sąd Okręgowy, nie znajdują zastosowania.
Zgodnie z art. 426 § 1 KPK od orzeczeń sądu odwoławczego oraz od orzeczeń wydanych przez SN nie przysługuje
środek odwoławczy, chyba że ustawa stanowi inaczej. Wyjątki od tej zasady zostały unormowane w art. 426 § 2
KPK, który stanowi, że zażalenie do innego równorzędnego składu sądu odwoławczego przysługuje:
• od postanowienia o zastosowaniu tymczasowego aresztowania wydanego na skutek zażalenia;
• od wydanego w toku postępowania odwoławczego postanowienia o przeprowadzeniu obserwacji, zastosowaniu
środka zapobiegawczego, nałożeniu kary porządkowej, zawieszeniu postępowania;
• w przedmiocie kosztów procesu, o których po raz pierwszy orzekał sąd odwoławczy.
W orzecznictwie SN oraz w literaturze nie budzi wątpliwości to, że zwrot: „o zastosowaniu środka zapobiegawczego”
dotyczy zarówno zastosowania w toku postępowania odwoławczego takiego środka po raz pierwszy, każdego
kolejnego zastosowania środka zapobiegawczego, jak i zastosowania takiego środka na dalszy okres, jeśli z uwagi
na charakter środka należy określić czas jego trwania.
Dopuszczalność zaskarżenia postanowienia sądu odwoławczego o zastosowaniu tymczasowego aresztowania
została wprowadzona na mocy ustawy z 20.1.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego (Dz.U.
z 2011 r. Nr 48, poz. 246), będącej rezultatem zalecenia TK zawartego w postanowieniu z 9.11.2009 r., S 7/09,
. W uzasadnieniu tego orzeczenia wskazano, że: „za przyznaniem osobie tymczasowo aresztowanej przez
sąd odwoławczy możliwości skorzystania z «poziomego» środka procesowego przemawiają także inne argumenty:
1. tymczasowo aresztowanemu przysługuje domniemanie niewinności,
2. w stosunku do osoby dotkniętej tym środkiem, sąd nie przeprowadzał ani rozprawy sądowej, ani tym bardziej nie
orzekał o jej winie,
3. gwarancje praw jednostki zawarte w art. 41 ust. 2 Konstytucji, a także w art. 45 oraz w art. 78 Konstytucji
uzupełniają się wzajemnie, co skutkuje w tym wypadku tym, że każde orzeczenie sądu o tymczasowym
aresztowaniu rodzi prawo oskarżonego do odwołania się do sądu wyższej instancji albo co najmniej do innego
składu tego samego organu. Aresztowany przez sąd odwoławczy wskutek zażalenia wniesionego przez
prokuratora powinien mieć prawo, wynikające z konstytucyjnej wartości wolności osobistej, a także z prawa do
równości broni stron, do skontrolowania takiego postanowienia – np. przez inny równorzędny skład orzekający
w sądzie odwoławczym, (...)".
SN wskazał, że nie można upatrywać podstawy prawnej dla dopuszczalności takiego środka odwoławczego w art.
252 § 1 KPK. Zgodnie z tym przepisem na postanowienie w przedmiocie środka zapobiegawczego przysługuje
zażalenie na zasadach ogólnych, chyba że ustawa stanowi inaczej. Wprawdzie postanowienie sądu odwoławczego
o uchyleniu tymczasowego aresztowania mieści się w kategorii postanowień, o których mowa w art. 252 § 1 KPK, to
jednak norma tam zawarta ma charakter ogólny względem normy wyinterpretowanej z treści art. 426 § 2 KPK
w związku z art. 426 § 1 KPK Wniosek taki wynika nie tylko z porównania samego zakresu dyspozycji analizowanych
przepisów oraz umiejscowienia ich w KPK, ale także z wyraźnego zastrzeżenia ustanowionego w art. 252 § 1 KPK
(„chyba że ustawa stanowi inaczej”). Z kolei taki sam zwrot zawarty w art. 426 § 1 KPK odnosi się m.in. do wyjątków
określonych w art. 426 § 2 KPK (argumentum a rubrica), do których – jak już wspomniano – nie należy możliwość
zaskarżenia postanowienia sądu odwoławczego o uchyleniu tymczasowego aresztowania.
Wykładnia systemowa art. 426 § 1 KPK prowadzi do wniosku, że przepis ten reguluje odrębnie zaskarżalność
orzeczeń sądu odwoławczego wprowadzając zasadę, że są one niezaskarżalne, chyba że ustawa wprost
zaskarżalność przewiduje. Wskazując takie przypadki, ustawodawca ograniczył je do rozstrzygnięć w kwestiach
ubocznych, a ponadto ich zaskarżalność uzależnił od przedmiotu rozpoznania. Dodatkowo jeszcze ważny jest etap
orzekania. Jeżeli bowiem sąd odwoławczy orzeka na skutek rozpoznania środka odwoławczego, to zaskarżalne jest
jedynie postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania wydane po rozpoznaniu zażalenia (art. 426 § 2
in princ. KPK). Natomiast szerszy jest zakres przedmiotowy zaskarżalnych postanowień, gdy zostały wydane w toku
postępowania odwoławczego. Jednym z nich jest rozstrzygnięcie dotyczące środków zapobiegawczych, wymienione
w art. 426 § 2 in medio KPK. Wykładnia językowa tego przepisu prowadzi do stwierdzenia, że ustawodawca wyraźnie
zawęził zakres zaskarżalnych postanowień sądu odwoławczego przez użycie słowa „zastosowanie” w porównaniu do
zakresu wskazanego w art. 252 § 1 KPK, w którym posłużono się zwrotem „w przedmiocie środka
zapobiegawczego”.

Komentarz
SN dokonał wykładni przepisu art. 426 § 2 KPK i wskazał, że na postanowienie sądu odwoławczego o uchyleniu
środka zapobiegawczego, wydane z urzędu lub na wniosek w toku postępowania odwoławczego, zażalenie nie
przysługuje (art. 426 § 2 KPK). Co istotne, sytuacja ta nie powoduje, że nie jest możliwe zaskarżenie orzeczenia
w części rozstrzygającej o zastosowanie innego, nieizolacyjnego środka zapobiegawczego. Zaskarżalne jest zatem
postanowienie sądu odwoławczego o zastosowaniu środka, a nie o jego uchyleniu.

Postanowienie Sądu Najwyższego z 31.3.2021 r., I KZP 10/20,

Stanowisko Sądu Najwyższego jasno określa, że zażalenie na postanowienie sądu odwoławczego o uchyleniu środka zapobiegawczego nie przysługuje. Ważne jest jednak, że możliwe jest zaskarżenie decyzji o zastosowaniu innego środka zapobiegawczego. Interpretacja przepisów KPK oraz wykładnia SN ukazują, że istnieje subtelna różnica między zaskarżalnością decyzji o zastosowaniu, a uchyleniu środka zapobiegawczego.