Odszkodowanie za niesłusznie zastosowane poręczenia majątkowego i zakazu opuszczania kraju

Według Sądu Najwyższego osoba niesłusznie oskarżona, której zastosowano poręczenie majątkowe i zakaz opuszczania kraju przed 15.4.2016 r., może domagać się odszkodowania zgodnie z art. 3 KC. Publikacja omawia sprawę M.D., któremu zarzucono szereg przestępstw, a który później domagał się odszkodowania za niesłuszne stosowanie środków zapobiegawczych.

Tematyka: Odszkodowanie, poręczenie majątkowe, zakaz opuszczania kraju, Sąd Najwyższy, KC, KPK, postępowanie karne, interpretacja przepisów, zadośćuczynienie

Użyty w art. 25 ust. 3 ustawy z 11.3.2016 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych
innych ustaw (t.j. Dz.U. z 2016 r. poz. 437, dalej: ZmKPK16(1)) zwrot „toczą się do ich zakończenia według
przepisów dotychczasowych”, odnośnie do postępowania uregulowanego w rozdziale 58 KPK, nie obejmuje
przepisów mających charakter materialnoprawny, jednak osoba niesłusznie oskarżona, wobec której
zastosowano poręczenie majątkowe oraz zakaz opuszczania kraju przed 15.4.2016 r. może domagać się
odszkodowania z uwagi na treść art. 3 KC - uznał Sąd Najwyższy.
Stan faktyczny
W 2000 r. prokurator przedstawił M.D. zarzuty doprowadzenia „A.” Sp. z o.o. do niekorzystnego rozporządzenia
mieniem, wyrządzenia jej szkody poprzez nadużycie uprawnień i niedopełnienie obowiązków oraz przywłaszczenia
powierzonego mienia. M.D. był poszukiwany listem gończym, wydano również europejski nakaz aresztowania
podejrzanego, który został zatrzymany na terenie Szwajcarii i osadzony w areszcie ekstradycyjnym, w którym
przebywał do czasu przekazania Polsce przez niemal rok. Po przetransportowaniu M.D. do kraju, Sąd Rejonowy w K.
zastosował tymczasowe aresztowanie, które po kilkunastu dniach uchylono i zastosowano poręczenie majątkowe
oraz zakaz opuszczania kraju połączony z zatrzymaniem paszportu. Następnie prokurator uchylił wobec
podejrzanego zakaz opuszczania kraju, zwracając mu paszport oraz obniżył kwotę poręczenia. Sąd, do którego
wpłynął w 2011 r. akt oskarżenia, w 2015 r. uchylił poręczenie majątkowe, a następnie umorzył postępowanie wobec
przedawnienia karalności zarzucanych oskarżonemu czynów. 7.4.2016 r. M.D. złożył wniosek o zasądzenie od
Skarbu Państwa kwoty ponad 15,5 mln euro tytułem odszkodowania za wyrządzoną szkodę z powodu stosowania
tymczasowego aresztowania i zakazu opuszczania kraju, utraconych korzyści na skutek stosowania tych środków,
odszkodowania za szkodę powstałą w wyniku niesłusznego stosowania poręczenia majątkowego oraz
zadośćuczynienia za krzywdę na skutek tymczasowego aresztowania.
Sąd I instancji oddalił żądanie wnioskodawcy w całości, uznając, że należało uwzględnić brzmienie rozdziału 58 KPK
obowiązujące od 15.4.2016 r., czyli takie które nie przewidywało możliwości orzekania o odszkodowaniu za
wykonywanie innych niż tymczasowe aresztowanie środków zapobiegawczych. Sąd II instancji uznał, że w sprawie
występuje zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy:
Czy użyte w art. 25 ust. 3 ZmKPK16(1) określenie „toczą się” dotyczące spraw z zakresu rozdziału 58 (dział
XII) KPK wszczętych i niezakończonych do dnia wejścia w życie tej ustawy, tj. do 15.4.2016 r. obejmuje
również przepisy o charakterze materialnoprawnym ujęte w tym rozdziale?
SN odmawia podjęcia uchwały
Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały wskazując, że Sąd pytający nie wykazał, że ujawnił się istotny problem
interpretacyjny wymagający zasadniczej wykładni przepisu, a dąży w istocie do uzyskania podpowiedzi, jak
rozstrzygnąć sprawę. W uzasadnieniu postanowienia wyjaśniono jednak, że uchylony art. 552a KPK, miał
charakter materialnoprawny ponieważ ustanawiał podstawy odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkody
majątkowe i krzywdy moralne wynikające z wykonywania środków przymusu, o których mowa w dziale VI
KPK, w tym środków zapobiegawczych innych niż tymczasowe aresztowanie (zob. postanowienie Sądu
Najwyższego z 27.3.2019 r., II KK 59/19,
). Zgodnie z art. 25 ust. 3 ZmKPK16(1) postępowania wymienione
w działach XI i XII KPK, wszczęte i niezakończone do dnia wejścia w życie ZmKPK16(1), toczą się do ich
zakończenia według przepisów dotychczasowych. W ocenie Sądu Najwyższego sformułowanie mówiące o „toczeniu
się” postępowania powinno być interpretowane jako odnoszące się do kinetyki postępowania, a więc do tych
przepisów, które są ściśle związane z tokiem postępowania, w konsekwencji należy przyjąć, że art. 25 ust. 3
ZmKPK16(1) dotyczy jedynie przepisów procesowych, a nie materialnoprawnych, czyli m.in. art. 552a KPK.
Uzasadnienie
Rodzi to pytanie, czy istnieje podstawa prawna do przyznania wnioskodawcy w ramach procesu karnego
odszkodowania lub zadośćuczynienia w związku ze stosowaniem wobec niego środków przymusu innych niż
tymczasowe aresztowanie i zatrzymanie, w razie wystąpienia z roszczeniem tego dotyczącym jeszcze w czasie
obowiązywania art. 552a KPK, czyli od 1.7.2015 r. do 14.4.2016 r., w sytuacji, gdy do orzekania w tym przedmiocie
doszło już po uchyleniu tego przepisu. Zagadnienia tego nie rozstrzygają przepisy intertemporalne ZmKPK16(1),
wykluczone jest zatem zastosowanie art. 4 § 1 KK do zasad ponoszenia odpowiedzialności odszkodowawczej przez
Skarb Państwa w oparciu o przepisy rozdziału 58 KPK, skoro nie chodzi o orzekanie w przedmiocie

odpowiedzialności karnej. Sąd Najwyższy stwierdził jednak, że możliwa do rozważenia w rozpoznawanej
sprawie jest regulacja zawarta w art. 3 KC, ponieważ przepisy stanowiące podstawę roszczeń
odszkodowawczych mają charakter materialny i stanowią roszczenia cywilnoprawne, do których stosuje się
przepisy prawa cywilnego. Przepis ten uniemożliwia zastosowanie przepisu nowego do faktów, które zaszły
zanim jeszcze ów przepis zaczął obowiązywać, chyba że co innego wynika z brzmienia tego przepisu lub celu
regulacji. Prowadzi to do dorozumianego sięgnięcia do intertemporalnej zasady tempusregitactum
polegającej na przyjęciu, że do zakresu temporalnego hipotezy nowego przepisu merytorycznego należą
fakty zachodzące od chwili jego wejścia w życie do momentu uchylenia. W konsekwencji Sąd II instancji
powinien rozważyć, czy ZmKPK16(1) może mieć zastosowanie do stanu faktycznego ustalonego w tej sprawie.
Chodzi tu o nabycie materialnoprawnego uprawnienia i zgłoszenie roszczenia w oparciu o art. 552a KPK, w sytuacji,
gdy w czasie orzekania przepis ten już nie obowiązywał. Zastosowanie nowej ustawy do faktów zaszłych, zanim
jeszcze zaczęła ona obowiązywać, oznaczałoby jej działanie wstecz, czemu ma przeciwdziałać art. 3 KC.
Postanowienie SN z 31.3.2021 r., I KZP 8/20,

Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały w sprawie interpretacji art. 25 ust. 3 ZmKPK16(1), stwierdzając, że postępowania wymienione w działach XI i XII KPK toczą się do zakończenia według przepisów dotychczasowych, dotyczących przepisów procesowych, a nie materialnoprawnych.