Pojęcie „przemocy” w Kodeksie karnym

Przestępstwem z użyciem przemocy w rozumieniu art. 41a § 1 KK jest każde przestępstwo, które faktycznie popełnione zostało z użyciem przemocy, obejmując zarówno przemoc fizyczną, jak i psychiczną. Publikacja omawia zagadnienie prawnego rozstrzygnięcia SN dotyczące interpretacji terminu „przemoc” oraz analizę stanowiska dotyczącego przestępstw z użyciem przemocy. Przedstawia również rezultaty wykładni językowej oraz stanowisko Sądu Najwyższego w kontekście rozumienia pojęcia „przemocy” w prawie karnym.

Tematyka: przemoc, przestępstwo z użyciem przemocy, prawo karne, interpretacja prawnicza, Sąd Najwyższy, uchwała, SN

Przestępstwem z użyciem przemocy w rozumieniu art. 41a § 1 KK jest każde przestępstwo, które faktycznie
popełnione zostało z użyciem przemocy, przy czym użyte w tym przepisie słowo „przemoc” obejmuje
zarówno przemoc fizyczną, jak i psychiczną.
Zagadnienie prawne
SN rozstrzygał zagadnienie prawne przedstawione przez jeden z Sądów Okręgowych, rozpoznającego sprawę jako
sąd odwoławczy:
„Czy zawarty w art. 41a § 1 KK zwrot „przestępstwo z użyciem przemocy” oznacza przestępstwa, do ustawowych
znamion których należy przemoc (użycie/zastosowanie przemocy), czy też przestępstwa, które faktycznie popełnione
zostały z użyciem przemocy, a w tym przypadku, czy stanowiący element tego zwrotu termin „przemoc” oznacza
wyłącznie przemoc fizyczną, czy też także przemoc w innej postaci, a w szczególności psychiczną?”

Stan faktyczny
Oskarżonemu przypisano popełnienie m.in. występku z art. 207 § 1 KK, który polegał na tym, że w okresie od bliżej
nieustalonego dnia 6.2018 r. do 21.12.2018 r. znęcał się psychicznie nad żoną, pozostającą z nim w stosunku
zależności wynikającym ze wspólnego zamieszkania, w ten sposób, iż będąc pod wpływem alkoholu wszczynał
awantury w miejscu zamieszkania, w trakcie których używał pod jej adresem słowa uznane powszechnie za
obelżywe, poniżał i uniemożliwiał korzystanie z pomieszczeń mieszkalnych, krytykował i ośmieszał oraz szantażował
popełnieniem samobójstwa.
Za ten czyn Sąd Rejonowy skazał oskarżonego na karę 8 miesięcy pozbawienia wolności, a na podstawie art. 41a §
1 k.k. orzekł wobec niego środki karne w postaci: zakazu zbliżania się do pokrzywdzonej żony na odległość mniejszą
niż 30 metrów, zakazu kontaktowania się z pokrzywdzoną w sposób pośredni i bezpośredni (za wyjątkiem kontaktów
związanych ze sprawowaniem opieki nad ich wspólnymi małoletnimi dziećmi) oraz nakazu opuszczenia lokalu
zajmowanego wspólnie z pokrzywdzoną; środki te każdorazowo orzeczono na okres 2 lat.
Prokurator wniósł apelację na korzyść oskarżonego i zaskarżył wyrok jedynie w części dotyczącej środków karnych
orzeczonych za przestępstwo z art. 207 § 1 KK. Prokurator zarzucił obrazę prawa materialnego, to jest art. 41a § 1
KK polegającą na jego zastosowaniu i orzeczeniu wobec oskarżonego środka karnego w opisanych w wyroku
postaciach.
W uzasadnieniu apelacji skarżący podniósł, że zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie istnieją dwa odmienne
poglądy dotyczące wykładni określenia „przestępstwo z użyciem przemocy”, użytego w art. 41a § 1 KK. Zgodnie
z pierwszym poglądem „przestępstwo z użyciem przemocy” to przestępstwo, do którego ustawowych znamion należy
„przemoc”. Z kolei wedle przeciwnego stanowiska „przestępstwo z użyciem przemocy” oznacza każde przestępstwo,
które faktycznie zostało popełnione z użyciem przemocy - niezależnie od tego, czy stanowi ona jego ustawowe
znamię, czy też nie.
Przedstawiając zagadnienie prawne, Sąd odwoławczy przedstawił 2 różne możliwości interpretacji zwrotu
„przestępstwo z użyciem przemocy” w rozumieniu art. 41a § 1 KK, jakie ukształtowały się w doktrynie, prowadzące
do odmiennych wniosków. Jak zaznaczył Sąd pytający, poglądem dominującym w literaturze prawniczej jest
stanowisko, w myśl którego sformułowanie „przestępstwo z użyciem przemocy”, obejmuje swoim zakresem tylko
takie przestępstwa, do których znamion ustawowych należy posługiwanie się przemocą. Sąd odwoławczy przytoczył
także głosy aprobujące drugi kierunek wykładni, a mianowicie, że przez zwrot ten rozumieć należy wszystkie
przestępstwa, które faktycznie zostały popełnione z użyciem przemocy. Sąd dokonał także własnej analizy art. 41a §
1 KK, wskazując na niezgodność pierwszego stanowiska z ratio legis omawianej regulacji, a także w konsekwencji na
niespójność systemową przepisów. Odnosząc się natomiast do drugiej części zagadnienia prawnego, Sąd pytający
podkreślił, że dotychczas termin „przemoc” nie był definiowany na gruncie części ogólnej KK, natomiast w części
szczególnej tego KK „przemoc” rozumiana jest wyłącznie jako przemoc fizyczna, a nie psychiczna.
Sąd przedstawił także przeciwstawne zapatrywania doktryny w omawianym zakresie, w tym własne spostrzeżenia.
Stanowisko SN
Art. 41a § 1 (zd. 1) KK w obecnym brzmieniu przewiduje, że sąd może orzec środki karne w postaci zakazu:
przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, kontaktowania się z określonymi osobami, zbliżania się do

określonych osób lub opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu, jak również nakaz okresowego
opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym, w razie skazania za przestępstwo przeciwko wolności
seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego lub inne przestępstwo przeciwko wolności oraz w razie skazania
za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy, w tym zwłaszcza przemocy wobec osoby najbliższej.
Przedstawione zagadnienie obejmuje 2 istotne problemy:
1. czy przestępstwo „z użyciem przemocy” w ujęciu art. 41a § 1 KK dotyczy tylko przestępstw, do których
ustawowych znamion musi należeć „przemoc” oraz
2. czy „przemoc” w tym rozumieniu jest tylko przemocą fizyczną, czy też obejmuje przemoc psychiczną?
Czy „przemoc” musi być znamieniem przestępstwa?
Z literalnego brzmienia tego przepisu wynika niewątpliwie, iż użyte w nim sformułowanie „przestępstwo z użyciem
przemocy” oznacza każde przestępstwo, które popełniono z użyciem przemocy, a zatem nie tylko takie, które
opisano w ustawie jako popełnione z użyciem przemocy. Zwrot ten zawiera wskazanie nie na znamię przestępstwa,
ale na sposób działania sprawcy.
Rezultat wykładni językowej w zakresie wskazanego sformułowania dowodzi, że ustawodawca odwołuje się do
sposobu realizacji znamion typów rodzajowych przestępstw, a więc do ustaleń faktycznych określających konkretne
zachowanie sprawcy. Przestępstwem z użyciem przemocy jest zatem takie, które faktycznie zostało w taki sposób
popełnione. Należy zauważyć, że ustawodawca posługuje się stosunkowo często wyrazami „używanie”
i „stosowanie” w różnych kontekstach. Mając na uwadze tę dyferencjację wyróżnia się przestępstwa stricte z użyciem
przemocy, tj. przy których ustawodawca już w samym opisie czynu zabronionego w sposób wyraźny zaznacza, że
dla bytu danego typu przestępstwa konieczne jest stosowanie przemocy, albo też przemoc jest wskazana jako jeden
z alternatywnych sposobów dokonania określonego przestępstwa oraz takie przestępstwa z użyciem przemocy, przy
których wprawdzie ustawodawca nie wskazał przemocy jako wyłącznego, bądź jednego z alternatywnych sposobów
ich popełnienia, jednak z natury (z istoty) tych przestępstw wynika, iż nierzadko dla ich popełnienia nieodzownym jest
użycie przemocy.
W art. 41a § 1 KK mowa jest o „użyciu przemocy”, z kolei w art. 64 § 2 KK, czy w art. 72 § 1b KK użyto
sformułowania „przestępstwo popełnione z użyciem przemocy”. Rozumienie językowe jednego i drugiego
sformułowania nie daje właściwie żadnych podstaw do stwierdzenia, że w którymkolwiek z nich chodzi o czyn
zabroniony, do którego ustawowych znamion należy zachowanie z użyciem przemocy. Nie przesądza o tym ani brak
słowa „popełnione”, ani też różnica językowa między jednym a drugim sformułowaniem.
Gdyby ustawodawca chciał w kontekście językowym zawęzić zakres stosowania art. 41a § 1 KK tylko do
przestępstw, do których ustawowych znamion należy przemoc (użycie/zastosowanie przemocy), to uczyniłby to
wprost lub w sposób dorozumiany.
Przemoc fizyczna czy psychiczna?
W języku powszechnym „przemoc”, to: „siła przewyższająca czyjąś siłę, fizyczna przewaga wykorzystywana do
czynów bezprawnych dokonywanych na kimś, narzucona komuś bezprawnie władza, panowanie, czyny bezprawne,
dokonane z użyciem fizycznego przymusu, gwałt”, a także: „przewaga, zwykle fizyczna, wykorzystywana w celu
narzucenia komuś swojej woli, wymuszenia czegoś na kimś, narzucona komuś bezprawnie władza, gwałt” Zatem
w omawianym przypadku pojęcia „przemocy” i „gwałtu” traktowane są w zasadzie jako synonimy.
W prawie karnym pojęcie to różni się jednak w sposób zasadniczy pod względem semantycznym. Przemoc to
zarówno użycie siły fizycznej bezpośrednio wobec osoby, jak i przemoc, która może być skierowana na rzecz
i stanowić środek do zmuszenia w ten sposób osoby do określonego zachowania. Zachowanie się sprawcy
polegające na stosowaniu przemocy może przybrać postać przymusu fizycznego [vis absoluta], a także przymusu
psychicznego [vis compulsiva].
Poddając analizie to zagadnienie przez pryzmat dyrektyw wykładni językowej należy zwrócić uwagę, że choć sam
termin nie został sprecyzowany expressis verbis i nie jest zdefiniowany w KK, to jednak ustawodawca wyraźnie
rozgranicza pewne rodzaje przemocy. Takim przykładem może być „użycie przemocy wobec rzeczy” określone
w odniesieniu do odmiany kradzieży szczególnie zuchwałej (art. 115 § 9a KK) polegającej na tym, że sprawca używa
przemocy innego rodzaju niż przemoc wobec osoby, w celu zawładnięcia mieniem. Ustawodawca wskazał w tym
przepisie na sytuacje, w których sprawca oddziałuje fizycznie na przedmioty materialne w tym celu, aby wywrzeć
w ten sposób określony wpływ na psychikę człowieka, czyli stosuje tzw. przemoc wobec rzeczy. Definicja ta
wskazuje, że ustawodawca pojęcie przemocy ujmuje szeroko, uznając także możliwość wystąpienia przemocy
w postaci psychicznej. Podobnie zresztą jak przy formule „użycie przemocy” (co już wcześniej podniesiono) uznać
należy, że gdyby w istocie ustawodawca chciał zawęzić zastosowanie tego przepisu do przemocy jedynie fizycznej,
to zostałoby to wprost sprecyzowane.

Komentarz
Omawiane orzeczenie zawiera dużo bogatsze uzasadnienie niż przytoczono to powyżej. Wykładnia podstawowego
pojęcia, jakim jest „przemoc” na gruncie KK była jednak – wobec braku definicji ustawowej – konieczna z uwagi na
regułę dookreśloności znamion czynu zabronionego. Orzekany na podstawie art. 41a KK zakaz kontaktowania się,
zbliżania czy opuszczania miejsc dotyczy popełnienia przestępstwa z użyciem przemocy, przy czym pojęcie to nie
musi wchodzić w skład znamion danego czynu zabronionego. Chodzi tu zarówno o przemoc fizyczną, jak
i psychiczną.

Uchwała SN z 31.3.2021 r., I KZP 7/20

Uchwała SN z 31.3.2021 r., I KZP 7/20 podkreśla, że pojęcie „przemocy” w ustawie nie musi wchodzić w skład znamion danego czynu zabronionego, obejmując zarówno przemoc fizyczną, jak i psychiczną. Omawiane zagadnienie stanowi istotny wkład w dyskusję na temat interpretacji przestępstw z użyciem przemocy w kontekście prawa karnego.