Rozpoznanie kasacji poza granicami zaskarżenia

Sąd Najwyższy może rozpatrywać kasację poza granicami zaskarżenia i zarzutów, co wynika z art. 435, 439 i 455 KPK. Jest to istotne zwłaszcza w sytuacjach, gdy istnieje bezwzględna przyczyna uchylenia orzeczenia, nawet jeśli nie została podniesiona w kasacji. Przykładem takiego postępowania jest sprawa lustracji M.C., gdzie SN uchylił orzeczenia obu instancji i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania.

Tematyka: Sąd Najwyższy, kasacja, granice zaskarżenia, naruszenie procedury, postępowanie lustracyjne

Wprawdzie Sąd Najwyższy rozpoznaje kasację w granicach zaskarżenia i podniesionych zarzutów, to jednak
jest zobowiązany wyjść poza te granice w wypadkach określonych w art. 435, 439 i 455 KPK. Oznacza to, że
nawet, gdy w kasacji nie podniesiono zarzutu m.in. zaistnienia bezwzględnej przyczyny uchylenia orzeczenia,
rozpoznający skargę Sąd Najwyższy jest zobowiązany sprawdzić, czy w danej sprawie przyczyna ta nie
zachodzi.
Opis stanu faktycznego
Na wniosek M.C. Sąd Okręgowy w L. wszczął wobec niego postępowanie lustracyjne, po którego przeprowadzeniu
orzeczeniem z 13.6.2019 r., IV K 448/18, stwierdził, że oświadczenie lustracyjne złożone przez wymienionego
29.10.2018 r. jest zgodne z prawdą.
Po rozpoznaniu apelacji wniesionej od orzeczenia przez prokuratora Oddziałowego Biura Lustracyjnego IPN w L,
Sąd Apelacyjny w L. 29.10.2019 r., II AKa 187/19, zaskarżone orzeczenie utrzymał w mocy.
Kasację od prawomocnego orzeczenia Sądu odwoławczego wniósł Prokurator Generalny. Na podstawie art. 21b ust.
6 pkt 1 ustawy z 18.10.2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-
1990 oraz treści tych dokumentów (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 306; dalej: UjawDokIPNU20) w zw. z art. 521 § 1 KPK
zaskarżył orzeczenie w całości na niekorzyść lustrowanego M.C. Zarzucił rażące i mające istotny wpływ na treść
orzeczenia naruszenie przepisów prawa materialnego, to jest art. 1 i art. 7 ust. 1 w zw. z art. 3a ust. 1 i art. 3a ust. 3
a contrario UjawDokIPNU 20, polegające na tym, że Sąd Apelacyjny w L., w orzeczeniu dokonał nieprawidłowej
wykładni językowej wymienionych przepisów, co doprowadziło do bezzasadnego przyjęcia, iż osoba będąca
w okresie od 1.1.1985 r. do 31.7.1990 r. funkcjonariuszem Wydziału Łączności Wojewódzkiego Urzędu Spraw
Wewnętrznych w L. nie pełniła świadomej i dobrowolnej służby w organie bezpieczeństwa państwa w rozumieniu art.
2 ust. 1 pkt 5 UjawDokIPNU20 w zw. z art. 2 ust. 3 UjawDokIPNU20.
Podnosząc ten zarzut, Prokurator Generalny wniósł o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania w drugiej instancji Sądowi Apelacyjnemu w L.
Sąd Najwyższy, w sprawie poddanego lustracji M.C. w przedmiocie zgodności z prawdą oświadczenia lustracyjnego,
po rozpoznaniu w Izbie Karnej kasacji wniesionej przez Prokuratora Generalnego, uchylił zaskarżone orzeczenie
oraz utrzymane nim w mocy orzeczenie Sądu Okręgowego w L. i przekazał sprawę temu Sądowi do ponownego
rozpoznania.
Uzasadnienie SN
Zdaniem Sądu Najwyższego w pierwszej kolejności należało przypomnieć, że przepis art. 536 KPK stanowi, iż
wprawdzie SN rozpoznaje kasację w granicach zaskarżenia i podniesionych zarzutów, to jednak jest zobowiązany
wyjść poza te granice w wypadkach określonych w art. 435, 439 i 455 KPK. Oznacza to, że nawet, gdy w kasacji nie
podniesiono zarzutu m.in. zaistnienia bezwzględnej przyczyny uchylenia orzeczenia, rozpoznający skargę SN jest
zobowiązany sprawdzić, czy w danej sprawie przyczyna ta nie zachodzi – nie tylko w odniesieniu do orzeczenia sądu
odwoławczego, ale też orzeczenia sądu pierwszej instancji (zob. np. wyrok SN z 10.8.2000 r., III KKN 287/00,
). Tak sprawowana kontrola kasacyjna doprowadziła w niniejszej sprawie do ujawnienia uchybienia
określonego w art. 439 § 1 pkt 6 in fine KPK, wynikającego z naruszenia art. 113 KPK, który nakazuje podpisanie
orzeczenia przez członków składu orzekającego. Uchybieniem tym, czego nie dostrzegł Sąd odwoławczy, jest
dotknięte orzeczenie Sądu Okręgowego w L., co musiało prowadzić do uchylenia nie tylko orzeczenia zaskarżonego
kasacją, ale też orzeczenia Sądu pierwszej instancji i przekazania sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Podpisy tylko pod uzasadnieniem
W niniejszej sprawie Sąd Okręgowy w L. na rozprawie 11.6.2019 r. z uwagi na zawiły charakter sprawy odroczył
wydanie orzeczenia do 13.6.2019 r. i w tym dniu je ogłosił. Orzeczenie oraz jego uzasadnienie zostało sporządzone,
jako jeden dokument, zaś podpisy sędziów widnieją tylko pod uzasadnieniem. Każe to uznać, że podpisane zostało
jedynie uzasadnienie orzeczenia, natomiast samo orzeczenie nie zostało opatrzone podpisami sędziów, którzy je
wydali.
Zagadnienie to nie jest nowe w praktyce orzeczniczej SN, zatem w niniejszej sprawie zachowują aktualność
stwierdzenia wyrażone w uzasadnieniu wydanego w analogicznej sytuacji procesowej wyroku z 2.7.2020 r., III KK
127/20,
, którym również uchylono wydane w postępowaniu lustracyjnym orzeczenia sądów obu instancji,
wobec dostrzeżenia uchybienia wymienionego w art. 439 § 1 pkt 6 KPK. Należy zwrócić uwagę, że zgodnie z art. 21a

ust. 1 III postępowanie lustracyjne w pierwszej instancji kończy się wydaniem orzeczenia na piśmie, a do orzeczenia
stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące wyroku, skoro orzeczeniem sąd rozstrzyga o zgodności z prawdą
oświadczenia lustracyjnego, a w razie stwierdzenia jego nieprawdziwości orzeka o nałożeniu na osobę poddaną
lustracji sankcji o charakterze represyjnym (art. 21a ust. 2a, art. 21a ust 2b UjawDokIPNU20). Nie ulega też
wątpliwości, że zasady związane z podpisywaniem wyroku (orzeczenia wydanego w postępowaniu lustracyjnym) są
nadrzędne i nie mogą być modyfikowane, w szczególności taką modyfikacją nie jest regulacja przyjęta w art. 21a ust.
2c UjawDokIPNU20, stwierdzająca, że orzeczenie sądu pierwszej instancji wymaga uzasadnienia, co należy
rozumieć w ten sposób, iż pisemne uzasadnienie sporządza się z urzędu i zgodnie z art. 21b ust. 1 UjawDokIPNU20.

UjawDokIPNU20 również z urzędu doręcza się wraz z orzeczeniem stronie (zob. postanowienie Sądu Apelacyjnego
w Rzeszowie z 18.3.2014 r., II AKz 35/14,
). W każdym razie żaden przepis ustawy lustracyjnej, w tym jej art.
21b ust. 5 zd. drugie, który nieco inaczej ujmuje kwestię uzasadnienia orzeczenia wydanego przez sąd drugiej
instancji, nie daje podstaw by uznać, że uzasadnienie orzeczenia wydanego przez sąd pierwszej instancji jest
częścią składową orzeczenia, co pozwalałoby sporządzić, jako jeden dokument, orzeczenie wraz z uzasadnieniem,
a członkom składu sądzącego złożyć podpisy dopiero pod uzasadnieniem. Ponadto wspomniane unormowanie art.
21b ust. 1 UjawDokIPNU20, mówiące o doręczeniu stronie orzeczenia sądu wraz z uzasadnieniem, również każe
przyjąć, że chodzi o dwa różne dokumenty, z których każdy wymaga podpisania przez sędziów. Celowe jest
wspomnienie, że Sąd Najwyższy również w wyroku z 10.2.2017 r., IV KO 97/16,
uznał, iż brak podpisu
jednego z członków składu orzekającego pod orzeczeniem wydanym w postępowaniu lustracyjnym powoduje, że
orzeczenie dotknięte jest bezwzględną przyczyną odwoławczą i to niezależnie od tego, iż pisemne uzasadnienie tego
orzeczenia zostało podpisane przez wszystkich członków składu orzekającego.
Dla lepszego zobrazowania zagadnienia można wskazać, że na gruncie procedury karnej określone przepisy
stanowią, iż uzasadnienie wyroku sporządza się z urzędu (art. 114 § 3 KPK, art. 457 § 1 KPK, art. 672 KPK) i nie
ulega wątpliwości, że nie zwalnia to członków składu orzekającego od podpisania wyroku, choćby w dacie tej
czynności było sporządzone uzasadnienie i byłoby możliwe „zespolenie” obu tych dokumentów w ramach jednego
wydruku.
Określone regulacje niekiedy stanowią, że uzasadnienie jest częścią składową orzeczenia, np. czyni tak art. 94 § 1
pkt 5 KPK w odniesieniu do postanowienia, a w odniesieniu do orzeczenia sądu lekarskiego art. 89 ust. 1 pkt 6
ustawy z 2.12.2009 r. o izbach lekarskich (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 965). Wtedy złożenie podpisów (podpisu) dopiero
pod uzasadnieniem orzeczenia jest dopuszczalne, zatem nie może być uznane za uchybienie określone w art. 439 §
1 pkt 6 in fine KPK (zob. np. wyrok SN z 15.1.2019 r., I KS 3/18,
). Jak zaznaczono, nie odnosi się to jednak
do orzeczenia kończącego postępowanie lustracyjne.
Jak wyżej nadmieniono, zaistnienie wspomnianego uchybienia musiało skutkować wydaniem przez SN wyroku
kasatoryjnego w odniesieniu do orzeczeń wydanych w sprawie przez sądy obu instancji.
Przy ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Okręgowy w L. zgodnie z art. 442 § 3 KPK będzie respektował wskazania
SN, co do podpisywania końcowego orzeczenia wydanego w postępowaniu lustracyjnym. Ponadto będzie miał
w polu widzenia stanowisko tego Sądu zajęte na gruncie wspomnianego wystąpienia Rzecznika Praw Obywatelskich.

Komentarz
Przepis art. 436 KPK, mający zastosowanie w postępowaniu kasacyjnym (art. 518 KPK), zwalnia od wypowiadania
się w przedmiocie zarzutu podniesionego w kasacji, a byłoby to niecelowe również dlatego, że w najbliższym czasie
Sąd Najwyższy wypowie się w sprawie I KZP 12/21,
w odniesieniu do przedstawionego przez Rzecznika
Praw Obywatelskich zagadnienia prawnego o treści: „Czy osoba, która była funkcjonariuszem Wydziału Łączności
Wojewódzkiego Urzędu Spraw Wewnętrznych, funkcjonującego w latach 1984-1990 i która na podstawie art. 149 ust.
1 ustawy z 6.4.1990 r. o Policji (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 360) z chwilą rozwiązania Milicji Obywatelskiej stała się
policjantem, jest osobą, która pełniła służbę w organach bezpieczeństwa państwa w rozumieniu art. 2 ust. 1 pkt 5
w związku z art. 3 UjawDokIPNU20 ?”.

Wyrok Sądu Najwyższego z 27.4.2021 r., III KK 242/20,

Sąd Najwyższy wskazał na naruszenie procedury w orzeczeniu Sądu Okręgowego w L., które nie zostało podpisane przez wszystkich członków składu orzekającego. To prowadzi do konieczności uchylenia orzeczenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania. Decyzja ta ma istotne znaczenie dla praktyki orzeczniczej w przypadkach postępowania lustracyjnego.