Samowolne opuszczenie miejsca pracy przez skazanego a art. 242 § 1 KK
Samowolne opuszczenie miejsca pracy przez skazanego, zatrudnionego poza terenem zakładu karnego w systemie bez konwojenta, na podstawie art. 91 pkt 2 KKW, nie stanowi czynności sprawczej przestępstwa określonego w art. 242 § 1 KK. Publikacja analizuje przypadki samowolnego oddalenia się skazanego z miejsca pracy i interpretację prawną dotyczącą pozbawienia wolności w kontekście pracy poza zakładem karnym.
Tematyka: Samowolne opuszczenie miejsca pracy, skazany, zakład karny, system bez konwojenta, art. 242 § 1 KK, art. 91 pkt 2 KKW, Sąd Najwyższy, interpretacja prawa, pozbawienie wolności
Samowolne opuszczenie miejsca pracy przez skazanego, zatrudnionego poza terenem zakładu karnego w systemie bez konwojenta, na podstawie art. 91 pkt 2 KKW, nie stanowi czynności sprawczej przestępstwa określonego w art. 242 § 1 KK. Publikacja analizuje przypadki samowolnego oddalenia się skazanego z miejsca pracy i interpretację prawną dotyczącą pozbawienia wolności w kontekście pracy poza zakładem karnym.
Samowolne opuszczenie miejsca pracy przez skazanego, zatrudnionego poza terenem zakładu karnego w systemie bez konwojenta, na podstawie art. 91 pkt 2 KKW, nie stanowi czynności sprawczej przestępstwa określonego w art. 242 § 1 KK. Opis stanu faktycznego B.Z. oskarżono o to, że 19.9.2017 r. w miejscowości W., podczas wykonywania pracy w ramach zatrudnienia zewnętrznego uwolnił się sam, będąc pozbawionym wolności w Zakładzie Karnym w I., tj. o czyn z art. 242 § 1 KK. Wyrokiem Sądu Rejonowego w I. z 20.9.2018 r. B.Z. został uznany za winnego popełnienia zarzucanego mu czynu, stanowiącego przestępstwo z art. 242 § 1 KK i za to wymierzono mu karę 3 miesięcy pozbawienia wolności. W czasie odbywania kary został skierowany do zatrudnienia poza terenem zakładu karnego w systemie bez konwojenta. Pracę wykonywał na terenie firmy pod nadzorem jej pracownika. 19.9.2017 r. skazany samowolnie oddalił się z zakładu pracy, wychodząc bramą główną z jego terenu, a po około 3 godzinach został zatrzymany w mieszkaniu swojej konkubiny w R. Apelację od tego wyroku wniósł obrońca oskarżonego, który, zaskarżając to orzeczenie w całości, zarzucił naruszenie przepisu prawa materialnego, a mianowicie art. 242 § 1 KK. Sąd Okręgowy w B., po rozpoznaniu apelacji wniesionej przez obrońcę oskarżonego, wyrokiem z 7.2.2019 r., zmienił zaskarżony wyrok w ten sposób, że uniewinnił oskarżonego od popełnienia zarzucanego mu czynu. Kasację od wyroku Sądu odwoławczego wniósł Prokurator Okręgowy w B., który zaskarżył go w całości na niekorzyść oskarżonego B.Z., zarzucając rażące, mające istotny wpływ na treść wyroku, naruszenie prawa materialnego. Rozpoznając tę kasację, Sąd Najwyższy w składzie trzech sędziów zdecydował się na wystąpienie do powiększonego składu tego Sądu z przedstawionym wyżej zagadnieniem, gdyż, jak stwierdził, przy rozpoznawaniu kasacji od wyroku Sądu Okręgowego w B. wniesionej przez Prokuratora Okręgowego w B., zaistniała poważna wątpliwość w kwestii wykładni przepisu art. 242 § 1 KK. Zdaniem Sądu Najwyższego, zasadniczym powodem powzięcia wątpliwości stanowiących przedmiot pytania prawnego, a w konsekwencji skorzystania z instytucji tzw. pytań konkretnych, jest fakt, że sformułowanie przepisu art. 242 § 1 KK, niezależnie od przyjętej metody wykładni, może prowadzić do różnego rezultatu, a w efekcie zagadnienie to w dotychczasowym orzecznictwie jest rozstrzygane w różny sposób. Sąd Najwyższy w sprawie B.Z. po rozpoznaniu, przekazanego na podstawie art. 82 § 1 ustawy z 8.12.2017 r. o Sądzie Najwyższym (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 154; dalej: SNU) do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego, zagadnienia prawnego budzącego poważne wątpliwości w zakresie wykładni prawa następującej treści: Czy samowolne opuszczenie przez skazanego miejsca pracy wyznaczonego w ramach zatrudnienia poza terenem zakładu karnego w systemie bez konwojenta, na podstawie art. 91 pkt 2 KKW, stanowi czynność sprawczą przestępstwa określonego w KK?, podjął uchwałę, jak w nagłówku. Uzasadnienie SN Zdaniem rozpoznającego przedstawione zagadnienie prawne na wstępie należało stwierdzić, że postanowienie SN spełnia wymogi określone w art. 82 § 1 SNU, zgodnie z którym „Jeżeli Sąd Najwyższy, rozpoznając kasację lub inny środek odwoławczy, poweźmie poważne wątpliwości co do wykładni przepisów prawa będących podstawą wydanego rozstrzygnięcia, może odroczyć rozpoznanie sprawy i przedstawić zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia składowi 7 sędziów tego sądu”. Przedstawiając niniejsze zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów, SN wskazał, że w judykaturze i literaturze prawniczej istnieje wiele wątpliwości związanych z charakterem prawnym „pozbawienia wolności” w trakcie wykonywania pracy poza zakładem karnym. Charakter kary pozbawienia wolności Analiza doktryny i orzecznictwa oraz wykładnia obowiązujących przepisów prawnych prowadzi do wniosku, że w czasie zatrudnienia poza terenem zakładu karnego, mimo iż sprawca formalnie jest pozbawiony wolności – jako osoba pozbawiona wolności na mocy nakazu odpowiedniego organu władzy publicznej – to nie jest jej pozbawiony faktycznie. Mimo istnienia w obrocie prawnym elementu normatywnego „bycia pozbawionym wolności”, brakuje drugiego, niezbędnego dla wypełnienia znamion z KK elementu materialnego. Skoro nie musi dojść do przełamania żadnej bariery, żadnego dozoru, nie ma niezbędnego elementu „wyzwolenia się spod kontroli” – jeśli tej kontroli w ogóle nie ma i nie istnieje ona w wymiarze fizycznym, materialnym. Wydaje się, że w ramach tego zwrotu ustawowego i w tym kontekście stawiany jest wymóg istnienia izolacji oraz koniecznego poddania straży lub dozoru służby więziennej, którego w miejscu pracy skazanego, zatrudnionego w systemie bez konwojenta, nie ma określonej bariery, którą należy pokonać. W konsekwencji, po opuszczeniu zakładu karnego w celu świadczenia pracy skazany, jako osoba odbywająca karę pozbawienia wolności w zakładzie karnym, nie pozostaje pod dozorem służby więziennej i nie jest kontrolowany, nawet w takim zakresie, jak przy dozorze elektronicznym, w którym weryfikowane jest na bieżąco miejsce pobytu skazanego w określonym czasie. W sytuacji, gdy przepis karny nie może być wykładany w sposób rozszerzający (nullum crimen sine lege certa), skutkuje to uznaniem, przy akceptacji ustalonego znaczenia znamienia czasownikowego, że znamiona czynności wykonawczej przestępstwa określnego w art. 242 § 1 KK nie zostały zrealizowane. Jednocześnie nie można stracić z pola widzenia, że art. 242 § 1 KK wprowadza, obok znamienia „będąc pozbawionym wolności” drugie znamię „uwalnia się sam”. Można przyjąć, że o ile pierwsze sformułowanie „będąc pozbawionym wolności” odnosi się do formalnego aspektu pozbawienia wolności, to już znamię „uwalnia się” odnosi się do faktycznego wymiaru pozbawienia wolności, a więc jej materialnego – a nie wyłącznie normatywnego, prawnego – aspektu, czyli oznacza konieczność faktycznego wyrwania się spod kontroli. Tylko bowiem ktoś, kto nie miał wolności, swobody przemieszczania się, coś go krępowało, mógł dokonywać „uwolnienia się” spod tej kontroli. Uwolnienie się w tym przypadku powinno być traktowane jako uwolnienie się od czegoś faktycznie istniejącego, a nie jedynie od czegoś, czego świadomość ma sam skazany. Na podstawie powyższych rozważań można przyjąć, że przy wykonywaniu pracy w systemie bez dozoru nie istnieją więzy, spod których można by się było „uwolnić”. Oddalenie się z miejsca wykonywanej pracy byłoby więc „naruszeniem warunków zatrudnienia określonych przez dyrektora zakładu karnego”, a nie „wyłamaniem się spod kontroli”, „odzyskaniem swobody”. W sytuacji, w której osoba pozbawiona wolności legalnie przebywa poza terenem zakładu karnego w razie oddalenia się z miejsca, w którym miała przebywać, nie dochodzi do przełamania więzów straży, bowiem faktycznie sprawca przebywa na wolności; brak materialnego aspektu pozbawienia wolności. Chociaż sprawca jest formalnie pozbawiony wolności, to nie jest faktycznie ograniczona jego swoboda wyboru miejsca przebywania i sposobu spędzania czasu. Nie dochodzi do „uwolnienia się” skoro sprawca jest faktycznie (chociaż nieformalnie) „uwolniony”; „formalnie” jednak nigdy nie może zostać uwolniony, dopóki nie zadecyduje o tym organ sądowy. Można dojść do wniosku, że istnieje różna „intensywność” sposobu wykonywania kary pozbawienia wolności – i to nie tylko w ramach odróżniania reżimu zakładu karnego otwartego, półotwartego i zamkniętego – ale i w ramach stosowania różnych mechanizmów pozwalających na opuszczenie terenu zakładu karnego. Reżim odbywania kary pozbawienia wolności na terenie zakładu karnego jest modyfikowany przez instytucje prawa karnego wykonawczego, w tym art. 91 KKW, który pozwala na znaczące wyłomy od tego reżimu w postaci możliwości legalnego opuszczenia terenu zakładu karnego na określony czas w określonym celu. Formalne pozbawienie wolności przejawia się w obowiązku podporządkowania się wyliczonym w tym przepisie mechanizmom wykonywania kary pozbawienia wolności i warunkom oraz zasadom korzystania z nich, a jednocześnie skorzystanie z jednego z tych mechanizmów określonych w KKW pozwala na faktyczne uzyskanie możności opuszczenia terenu zakładu karnego, zaprzestanie podlegania reżimowi obowiązującemu na terenie zakładu karnego i pozostawanie w stanie faktycznej wolności na terenie zakładu pracy. Należy jednak wskazać, że ta faktyczna wolność jest kontrolowana jedynie w przypadku wykonywania pracy pod dozorem straży, a pozostaje niekontrolowana w przypadku, gdy dozoru faktycznego brak. Podsumowując, samowolne opuszczenie miejsca pracy przez skazanego, zatrudnionego poza terenem zakładu karnego w systemie bez konwojenta na podstawie art. 91 pkt 2 KKW, nie stanowi czynności sprawczej przestępstwa określonego w art. 242 § 1 KK Komentarz Argumentem, pomocnym w procesie wykładni, który jednak nie świadczy sam w sobie o potrzebie konkretnej interpretacji art. 242 § 1 KK, może być to, że w przypadku „klasycznego” pozbawienia wolności naruszenie przywileju opuszczenia czasowego zakładu karnego stanowi osobny typ czynu zabronionego. Ustawodawca odróżnia „uwolnienie się” z art. 242 § 1 KK od „niepowrócenia do zakładu karnego” z art. 242 § 2 KK. Pierwszy typ czynu zabronionego dotyczy sytuacji, w której musi dojść do „zerwania więzów straży”, „oswobodzenia się spod dozoru”. Drugi dotyczy osoby przebywającej formalnie na wolności, na co wskazuje użycie w znamieniu tego przepisu sformułowania „bez dozoru”. Oznacza to, że przepis ten kładzie nacisk na brak nadzoru, „więzów straży”, formalnej kontroli ze strony organów państwowych. Nie ma, tym samym, żadnych racjonalnych powodów, by inaczej postrzegać sytuację skazanego, skierowanego do pracy poza zakładem karnym w systemie bez konwojenta i przypisywać mu czynność sprawczą „samouwolnienia” w miejsce potencjalnej, bowiem uzależnionej od czasu pozostawania poza zakładem karnym, czynności sprawczej „niepowrotu”. Uchwała SN (7) z 8.4.2021 r., I KZP 9/20,
Samowolne opuszczenie miejsca pracy przez skazanego, zatrudnionego poza terenem zakładu karnego w systemie bez konwojenta na podstawie art. 91 pkt 2 KKW, nie spełnia znamion czynności sprawczej przestępstwa z art. 242 § 1 KK. Wyrok Sądu Najwyższego potwierdza interpretację prawną, która podkreśla brak faktycznego pozbawienia wolności w przypadku pracy poza zakładem karnym.