Samowolne opuszczenie miejsca pracy przez skazanego a art. 242 § 1 KK

Samowolne opuszczenie miejsca pracy przez skazanego, zatrudnionego poza terenem zakładu karnego w systemie bez konwojenta, na podstawie art. 91 pkt 2 KKW, nie stanowi czynności sprawczej przestępstwa określonego w art. 242 § 1 KK. Publikacja analizuje przypadki samowolnego oddalenia się skazanego z miejsca pracy i interpretację prawną dotyczącą pozbawienia wolności w kontekście pracy poza zakładem karnym.

Tematyka: Samowolne opuszczenie miejsca pracy, skazany, zakład karny, system bez konwojenta, art. 242 § 1 KK, art. 91 pkt 2 KKW, Sąd Najwyższy, interpretacja prawa, pozbawienie wolności

Samowolne opuszczenie miejsca pracy przez skazanego, zatrudnionego poza terenem zakładu karnego w systemie bez konwojenta, na podstawie art. 91 pkt 2 KKW, nie stanowi czynności sprawczej przestępstwa określonego w art. 242 § 1 KK. Publikacja analizuje przypadki samowolnego oddalenia się skazanego z miejsca pracy i interpretację prawną dotyczącą pozbawienia wolności w kontekście pracy poza zakładem karnym.

 

Samowolne opuszczenie miejsca pracy przez skazanego, zatrudnionego poza terenem zakładu karnego
w systemie bez konwojenta, na podstawie art. 91 pkt 2 KKW, nie stanowi czynności sprawczej przestępstwa
określonego w art. 242 § 1 KK.
Opis stanu faktycznego
B.Z. oskarżono o to, że 19.9.2017 r. w miejscowości W., podczas wykonywania pracy w ramach zatrudnienia
zewnętrznego uwolnił się sam, będąc pozbawionym wolności w Zakładzie Karnym w I., tj. o czyn z art. 242 § 1 KK.
Wyrokiem Sądu Rejonowego w I. z 20.9.2018 r. B.Z. został uznany za winnego popełnienia zarzucanego mu czynu,
stanowiącego przestępstwo z art. 242 § 1 KK i za to wymierzono mu karę 3 miesięcy pozbawienia wolności.
W czasie odbywania kary został skierowany do zatrudnienia poza terenem zakładu karnego w systemie bez
konwojenta. Pracę wykonywał na terenie firmy pod nadzorem jej pracownika. 19.9.2017 r. skazany samowolnie
oddalił się z zakładu pracy, wychodząc bramą główną z jego terenu, a po około 3 godzinach został zatrzymany
w mieszkaniu swojej konkubiny w R.
Apelację od tego wyroku wniósł obrońca oskarżonego, który, zaskarżając to orzeczenie w całości, zarzucił
naruszenie przepisu prawa materialnego, a mianowicie art. 242 § 1 KK.
Sąd Okręgowy w B., po rozpoznaniu apelacji wniesionej przez obrońcę oskarżonego, wyrokiem z 7.2.2019 r., zmienił
zaskarżony wyrok w ten sposób, że uniewinnił oskarżonego od popełnienia zarzucanego mu czynu.
Kasację od wyroku Sądu odwoławczego wniósł Prokurator Okręgowy w B., który zaskarżył go w całości na
niekorzyść oskarżonego B.Z., zarzucając rażące, mające istotny wpływ na treść wyroku, naruszenie prawa
materialnego.
Rozpoznając tę kasację, Sąd Najwyższy w składzie trzech sędziów zdecydował się na wystąpienie do
powiększonego składu tego Sądu z przedstawionym wyżej zagadnieniem, gdyż, jak stwierdził, przy rozpoznawaniu
kasacji od wyroku Sądu Okręgowego w B. wniesionej przez Prokuratora Okręgowego w B., zaistniała poważna
wątpliwość w kwestii wykładni przepisu art. 242 § 1 KK. Zdaniem Sądu Najwyższego, zasadniczym powodem
powzięcia wątpliwości stanowiących przedmiot pytania prawnego, a w konsekwencji skorzystania z instytucji tzw.
pytań konkretnych, jest fakt, że sformułowanie przepisu art. 242 § 1 KK, niezależnie od przyjętej metody wykładni,
może prowadzić do różnego rezultatu, a w efekcie zagadnienie to w dotychczasowym orzecznictwie jest rozstrzygane
w różny sposób.
Sąd Najwyższy w sprawie B.Z. po rozpoznaniu, przekazanego na podstawie art. 82 § 1 ustawy z 8.12.2017 r.
o Sądzie Najwyższym (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 154; dalej: SNU) do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego, zagadnienia prawnego budzącego poważne wątpliwości w zakresie wykładni prawa następującej
treści:
Czy samowolne opuszczenie przez skazanego miejsca pracy wyznaczonego w ramach zatrudnienia poza terenem
zakładu karnego w systemie bez konwojenta, na podstawie art. 91 pkt 2 KKW, stanowi czynność sprawczą
przestępstwa określonego w KK?, podjął uchwałę, jak w nagłówku.

Uzasadnienie SN
Zdaniem rozpoznającego przedstawione zagadnienie prawne na wstępie należało stwierdzić, że postanowienie SN
spełnia wymogi określone w art. 82 § 1 SNU, zgodnie z którym „Jeżeli Sąd Najwyższy, rozpoznając kasację lub inny
środek odwoławczy, poweźmie poważne wątpliwości co do wykładni przepisów prawa będących podstawą wydanego
rozstrzygnięcia, może odroczyć rozpoznanie sprawy i przedstawić zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia składowi 7
sędziów tego sądu”. Przedstawiając niniejsze zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów, SN
wskazał, że w judykaturze i literaturze prawniczej istnieje wiele wątpliwości związanych z charakterem prawnym
„pozbawienia wolności” w trakcie wykonywania pracy poza zakładem karnym.
Charakter kary pozbawienia wolności
Analiza doktryny i orzecznictwa oraz wykładnia obowiązujących przepisów prawnych prowadzi do wniosku, że
w czasie zatrudnienia poza terenem zakładu karnego, mimo iż sprawca formalnie jest pozbawiony wolności – jako
osoba pozbawiona wolności na mocy nakazu odpowiedniego organu władzy publicznej – to nie jest jej pozbawiony
faktycznie. Mimo istnienia w obrocie prawnym elementu normatywnego „bycia pozbawionym wolności”, brakuje
drugiego, niezbędnego dla wypełnienia znamion z KK elementu materialnego. Skoro nie musi dojść do przełamania



żadnej bariery, żadnego dozoru, nie ma niezbędnego elementu „wyzwolenia się spod kontroli” – jeśli tej kontroli
w ogóle nie ma i nie istnieje ona w wymiarze fizycznym, materialnym. Wydaje się, że w ramach tego zwrotu
ustawowego i w tym kontekście stawiany jest wymóg istnienia izolacji oraz koniecznego poddania straży lub dozoru
służby więziennej, którego w miejscu pracy skazanego, zatrudnionego w systemie bez konwojenta, nie ma określonej
bariery, którą należy pokonać. W konsekwencji, po opuszczeniu zakładu karnego w celu świadczenia pracy skazany,
jako osoba odbywająca karę pozbawienia wolności w zakładzie karnym, nie pozostaje pod dozorem służby
więziennej i nie jest kontrolowany, nawet w takim zakresie, jak przy dozorze elektronicznym, w którym weryfikowane
jest na bieżąco miejsce pobytu skazanego w określonym czasie. W sytuacji, gdy przepis karny nie może być
wykładany w sposób rozszerzający (nullum crimen sine lege certa), skutkuje to uznaniem, przy akceptacji ustalonego
znaczenia znamienia czasownikowego, że znamiona czynności wykonawczej przestępstwa określnego w art. 242 § 1
KK nie zostały zrealizowane. Jednocześnie nie można stracić z pola widzenia, że art. 242 § 1 KK wprowadza, obok
znamienia „będąc pozbawionym wolności” drugie znamię „uwalnia się sam”. Można przyjąć, że o ile pierwsze
sformułowanie „będąc pozbawionym wolności” odnosi się do formalnego aspektu pozbawienia wolności, to już
znamię „uwalnia się” odnosi się do faktycznego wymiaru pozbawienia wolności, a więc jej materialnego – a nie
wyłącznie normatywnego, prawnego – aspektu, czyli oznacza konieczność faktycznego wyrwania się spod kontroli.
Tylko bowiem ktoś, kto nie miał wolności, swobody przemieszczania się, coś go krępowało, mógł dokonywać
„uwolnienia się” spod tej kontroli. Uwolnienie się w tym przypadku powinno być traktowane jako uwolnienie się od
czegoś faktycznie istniejącego, a nie jedynie od czegoś, czego świadomość ma sam skazany. Na podstawie
powyższych rozważań można przyjąć, że przy wykonywaniu pracy w systemie bez dozoru nie istnieją więzy, spod
których można by się było „uwolnić”. Oddalenie się z miejsca wykonywanej pracy byłoby więc „naruszeniem
warunków zatrudnienia określonych przez dyrektora zakładu karnego”, a nie „wyłamaniem się spod kontroli”,
„odzyskaniem swobody”. W sytuacji, w której osoba pozbawiona wolności legalnie przebywa poza terenem zakładu
karnego w razie oddalenia się z miejsca, w którym miała przebywać, nie dochodzi do przełamania więzów straży,
bowiem faktycznie sprawca przebywa na wolności; brak materialnego aspektu pozbawienia wolności.
Chociaż sprawca jest formalnie pozbawiony wolności, to nie jest faktycznie ograniczona jego swoboda wyboru
miejsca przebywania i sposobu spędzania czasu. Nie dochodzi do „uwolnienia się” skoro sprawca jest faktycznie
(chociaż nieformalnie) „uwolniony”; „formalnie” jednak nigdy nie może zostać uwolniony, dopóki nie zadecyduje o tym
organ sądowy. Można dojść do wniosku, że istnieje różna „intensywność” sposobu wykonywania kary pozbawienia
wolności – i to nie tylko w ramach odróżniania reżimu zakładu karnego otwartego, półotwartego i zamkniętego – ale
i w ramach stosowania różnych mechanizmów pozwalających na opuszczenie terenu zakładu karnego. Reżim
odbywania kary pozbawienia wolności na terenie zakładu karnego jest modyfikowany przez instytucje prawa karnego
wykonawczego, w tym art. 91 KKW, który pozwala na znaczące wyłomy od tego reżimu w postaci możliwości
legalnego opuszczenia terenu zakładu karnego na określony czas w określonym celu. Formalne pozbawienie
wolności przejawia się w obowiązku podporządkowania się wyliczonym w tym przepisie mechanizmom wykonywania
kary pozbawienia wolności i warunkom oraz zasadom korzystania z nich, a jednocześnie skorzystanie z jednego
z tych mechanizmów określonych w KKW pozwala na faktyczne uzyskanie możności opuszczenia terenu zakładu
karnego, zaprzestanie podlegania reżimowi obowiązującemu na terenie zakładu karnego i pozostawanie w stanie
faktycznej wolności na terenie zakładu pracy. Należy jednak wskazać, że ta faktyczna wolność jest kontrolowana
jedynie w przypadku wykonywania pracy pod dozorem straży, a pozostaje niekontrolowana w przypadku, gdy dozoru
faktycznego brak.
Podsumowując, samowolne opuszczenie miejsca pracy przez skazanego, zatrudnionego poza terenem zakładu
karnego w systemie bez konwojenta na podstawie art. 91 pkt 2 KKW, nie stanowi czynności sprawczej przestępstwa
określonego w art. 242 § 1 KK

Komentarz
Argumentem, pomocnym w procesie wykładni, który jednak nie świadczy sam w sobie o potrzebie konkretnej
interpretacji art. 242 § 1 KK, może być to, że w przypadku „klasycznego” pozbawienia wolności naruszenie przywileju
opuszczenia czasowego zakładu karnego stanowi osobny typ czynu zabronionego. Ustawodawca odróżnia
„uwolnienie się” z art. 242 § 1 KK od „niepowrócenia do zakładu karnego” z art. 242 § 2 KK. Pierwszy typ czynu
zabronionego dotyczy sytuacji, w której musi dojść do „zerwania więzów straży”, „oswobodzenia się spod dozoru”.
Drugi dotyczy osoby przebywającej formalnie na wolności, na co wskazuje użycie w znamieniu tego przepisu
sformułowania „bez dozoru”. Oznacza to, że przepis ten kładzie nacisk na brak nadzoru, „więzów straży”, formalnej
kontroli ze strony organów państwowych. Nie ma, tym samym, żadnych racjonalnych powodów, by inaczej
postrzegać sytuację skazanego, skierowanego do pracy poza zakładem karnym w systemie bez konwojenta
i przypisywać mu czynność sprawczą „samouwolnienia” w miejsce potencjalnej, bowiem uzależnionej od czasu
pozostawania poza zakładem karnym, czynności sprawczej „niepowrotu”.

Uchwała SN (7) z 8.4.2021 r., I KZP 9/20, 








 

Samowolne opuszczenie miejsca pracy przez skazanego, zatrudnionego poza terenem zakładu karnego w systemie bez konwojenta na podstawie art. 91 pkt 2 KKW, nie spełnia znamion czynności sprawczej przestępstwa z art. 242 § 1 KK. Wyrok Sądu Najwyższego potwierdza interpretację prawną, która podkreśla brak faktycznego pozbawienia wolności w przypadku pracy poza zakładem karnym.