Skutki zmiany ustaleń faktycznych

Rażąca obraza art. 454 § 2 KPK w brzmieniu sprzed 1.7.2015 r. polegała na zmianie kary oskarżonego z grzywny na karę pozbawienia wolności po nowym ustaleniu faktycznym. Sprawa dotyczyła apelacji od wyroku oraz kasacji związanej z rażącym naruszeniem prawa procesowego. Ustalenia faktyczne oraz zasada ne peius były kluczowe w rozstrzygnięciu sprawy.

Tematyka: obraza, art. 454 § 2 KPK, zmiana ustaleń faktycznych, apelacja, kasacja, zasada ne peius, naruszenie prawa procesowego, pozbawienie wolności

Rażąca obraza art. 454 § 2 KPK w brzmieniu sprzed 1.7.2015 r. polegała na zmianie kary oskarżonego z grzywny na karę pozbawienia wolności po nowym ustaleniu faktycznym. Sprawa dotyczyła apelacji od wyroku oraz kasacji związanej z rażącym naruszeniem prawa procesowego. Ustalenia faktyczne oraz zasada ne peius były kluczowe w rozstrzygnięciu sprawy.

Rażąca obraza art. 454 § 2 KPK w brzmieniu sprzed 1.7.2015 r. miała miejsce wówczas, gdy oskarżonemu
wymierzona została kara pozbawienia wolności w miejsce pierwotnie orzeczonej kary grzywny, w sytuacji
poczynienia nowego ustalenia faktycznego na niekorzyść oskarżonego.
Opis stanu faktycznego
Wyrokiem Sądu Rejonowego w O. z 12.5.2014 r., VII K 858/13, R.M. został uznany za winnego popełnienia dwóch
czynów z art. 286 § 1 KK w zw. z art. 64 § 1 KK przy przyjęciu, że każdy z nich stanowi przypadek mniejszej wagi,
popełnionych w warunkach ciągu przestępstw, przy zakwalifikowaniu ich z art. 286 § 3 KK w zw. z art. 286 § 1 KK,
w zw. z art. 64 § 1 KK, przy zastosowaniu art. 91 § 1 KK i orzeczono wobec niego karę grzywny w wymiarze 100
stawek dziennych, ustalając wysokość jednej stawki dziennej na kwotę 30 zł. Ponadto Sąd nałożył na R.M.
obowiązek naprawienia szkody w kwotach: 500 zł na rzecz W.J. i 738 zł na rzecz O.D.
Apelacje od wyroku wnieśli: prokurator, oskarżony oraz jego obrońca. Prokurator zaskarżył wyrok jedynie w zakresie
rozstrzygnięcia o karze, stawiając zarzuty obrazy prawa procesowego mającej wpływ na treść orzeczenia (art. 399
KPK), obrazy prawa materialnego (art. 286 § 1 KK) i rażącej niewspółmierności kary, domagając się dla oskarżonego
surowszej sankcji karnej, zgodnie ze swoim wnioskiem złożonym na rozprawie.
Obrońca zaskarżył powyższy wyrok w całości i stawiając zarzuty obrazy prawa procesowego mające wpływ na treść
orzeczenia, dotyczące postępowania dowodowego (art. 2 § 2 KPK, art. 4 KPK, art. 7 KPK, art. 92 KPK, art. 366 § 1
KPK, art. 410 KPK) i błędu w ustaleniach faktycznych, wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i uniewinnienie R.M.,
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
W swojej osobistej apelacji R.M. nie zawarł konkretnych zarzutów i wniosków, kwestionując zapadły wyrok w całości.
Po rozpoznaniu apelacji Sąd Okręgowy w O., wyrokiem z 17.2.2015 r., VII Ka 810/14, zaskarżony wyrok zmienił
w ten sposób, że czyny przypisane R.M. zakwalifikował z art. 286 § 1 KK w zw. z art. 64 § 1 KK i uznając że
popełnione zostały one w ciągu przestępstw, na podstawie art. 286 § 1 KK przy zastosowaniu art. 91 § 1 KK,
wymierzył mu karę 6 miesięcy pozbawienia wolności. W pozostałej części zaskarżony wyrok utrzymał w mocy.
Kasację na korzyść skazanego wniósł Rzecznik Praw Obywatelskich, zaskarżając prawomocny wyrok Sądu
odwoławczego w całości. Skarżący zarzucił mu „rażące i mające istotny wpływ na jego treść naruszenie prawa
procesowego, tj. art. 454 § 2 KPK” (obowiązującego w czasie orzekania) i wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku
Sądu Okręgowego w O. oraz przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu kasacji na korzyść wniesionej przez Rzecznika Praw Obywatelskich, uchylił
zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w O. do ponownego rozpoznania w postępowaniu
odwoławczym.
Uzasadnienie SN
Zdaniem Sądu Najwyższego kasacja okazała się oczywiście zasadna, co pozwoliło na jej uwzględnienie na
posiedzeniu w trybie art. 535 § 5 KPK.
Prawidłowo Rzecznik Praw Obywatelskich wskazał, że w niniejszym postępowaniu doszło do rażącej obrazy art. 454
§ 2 KPK w brzmieniu sprzed 1.7.2015 r. przez wymierzenie R.M. kary pozbawienia wolności w miejsce pierwotnie
orzeczonej kary grzywny w sytuacji poczynienia nowego ustalenia faktycznego na niekorzyść oskarżonego.
Uzasadniając podjęte rozstrzygnięcie należy wyjść od kilku uwag natury ogólnej. Na mocy ustawy z 27.9.2013 r.
o zmianie ustawy Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2013 r. poz. 1247 ze zm.),
z mocą obowiązującą od 1.7.2015 r. uległa zmianie treść art. 454 § 2 KPK. Dotychczasowe brzmienie przywołanego
przepisu, zgodnie z którym sąd odwoławczy może orzec surowszą karę pozbawienia wolności tylko wtedy, gdy nie
zmienia ustaleń faktycznych przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku, zostało uchylone. Bez wątpienia jednak
w niniejszej sprawie znajdował zastosowanie art. 454 § 2 KPK w brzmieniu poprzednim, albowiem zarówno wyrok
Sądu I instancji (z 12.5.2014 r.) jak i wyrok Sądu II instancji (z 17.2.2015 r.) zostały wydane przed dniem uchylenia
art. 454 § 2 KPK, tj. przed 1.7.2015 r.
Reguła ne peius
W odniesieniu do wykładni art. 454 § 2 KPK w ówczesnym brzmieniu trzeba podkreślić, że gdy sąd odwoławczy
zmieniał ustalenia faktyczne na niekorzyść oskarżonego, to zakaz ne peius wprowadzał ograniczenia co do treści



orzeczeń reformatoryjnych na niekorzyść oskarżonego. Wówczas zgodnie ze wskazanym przepisem, sąd
odwoławczy nie mógł orzec „surowszej kary pozbawienia wolności”. To określenie obejmowało swoim zakresem nie
tylko podwyższenie kary pozbawienia wolności – zarówno orzeczonej z warunkowym zawieszeniem, jak i bez
warunkowego zawieszenia jej wykonania – ale również wymierzenie dopiero w instancji odwoławczej kary
pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem, a także bez warunkowego zawieszenia jej wykonania, gdy taka
kara nie została orzeczona przez sąd pierwszej instancji, a także uchylenie orzeczenia o warunkowym zawieszeniu
wykonania kary pozbawienia wolności (zob. D. Świecki, [w:] Kodeks postępowania karnego. Komentarz, red. D.
Świecki, komentarz do art. 454 KPK).
W orzecznictwie SN prezentowane jest jednolite stanowisko, że zakaz ne peius przewidziany w tym przepisie
obejmował swym zasięgiem każdą zmianę ustaleń faktycznych dokonaną przez sąd odwoławczy zarówno w części
dyspozytywnej, jak i motywacyjnej wyroku. Chodzi tu zarówno o ustalenia faktyczne odnoszące się do przedmiotowej
strony czynu, jego strony podmiotowej (umyślność, nieumyślność, rodzaj zamiaru, motywy czynu), innych
okoliczności wpływających na stopień winy i stopień społecznej szkodliwości czynu oraz ustaleń dotyczących
samego oskarżonego, jego właściwości i warunków osobistych, o których mowa w art. 53 § 2 KK, a także jego
zachowania przed popełnieniem przestępstwa i po jego popełnieniu (zob. postanowienia SN: z 14.2.2002 r., II KKN
337/01, 
; z 14.6.2005 r. r., IV KK 160/05, 
; z 25.6.2008 r., IV KK 38/08, 
). Reguła ne peius
określona w art. 454 § 2 KPK dotyczyła zmiany ustaleń faktycznych przez redukowanie katalogu okoliczności
łagodzących oraz uzupełnianie okoliczności obciążających i zakazywała sądowi odwoławczemu orzeczenia
surowszej kary pozbawienia wolności jedynie wówczas, gdy zmiana ustaleń faktycznych miałaby wpływ na
zaostrzenie kary (zob. wyrok SN z 5.3.2015 r., II KK 327/14, 
).
Mając na względzie powyższe uwagi teoretyczne należy wskazać, że w niniejszej sprawie doszło do rażącej obrazy
art. 454 § 2 KPK w brzmieniu sprzed 1.7.2015 r. poczynieniem przez Sąd odwoławczy nowego ustalenia faktycznego
– tego, że R.M. uczynił sobie z popełniania przestępstw sposób na życie i zarobkowanie – i jednocześnie zaostrzenie
sankcji karnej przez wymierzenie kary 6 miesięcy pozbawienia wolności w miejsce wymierzonej przez Sąd I instancji
kary grzywny.
Nowe ustalenie faktyczne
Bezsprzecznie należy uznać, że jest to nowe ustalenie faktyczne. Lektura uzasadnienia sądu I instancji prowadzi do
jednoznacznego wniosku, że Sąd ten nie ustalił, aby skazany uczynił sobie z popełniania oszustw sposób na życie
i zarobkowanie, stałe źródło dochodu lub poczynił jakiekolwiek ustalenie pokrewne. Co prawda w uzasadnieniu tym
można znaleźć ustalenia o charakterze majątkowym, jednakże dotyczą one zupełnie odrębnych okoliczności
faktycznych. Sąd I instancji wskazał m.in., że R.M. „zrobił to (wprowadził pokrzywdzone w błąd) w jasno i precyzyjnie
określonym celu, to jest aby nastąpił określony skutek, w postaci uzyskania zapłaty za rzekome porady prawne. Tym
samym chciał, aby jego działanie osiągnęło określoną korzyść majątkową, to jest przysporzenie sobie pieniędzy
w postaci gratyfikacji finansowej, za prowadzenie sprawy jako zawodowy prawnik”. Powyższe ustalenie rzutuje na
fakt, że skazany działał w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, ale nie jest to ustalenie równoznaczne z tym, które
poczynił Sąd II instancji. Z kolei kwestia działania w celu osiągnięcia korzyści majątkowej nie budzi żadnych
wątpliwości, została odzwierciedlona już w opisie czynu zarzucanego skazanemu aktem oskarżenia i nie została
z niego wyeliminowana do czasu prawomocnego skazania, ponadto została wprost wskazana w ramach okoliczności
mających wpływ na wymiar kary tak w wyroku Sądu Rejonowego, jak i Sądu Okręgowego i to odrębnie od ustalenia
dotyczącego uczynienia sobie z przestępstwa sposobu na życie i zarobkowanie.
Sugestię, że kwestionowane ustalenie jest nowym, stanowi także sam sposób sformułowania fragmentu
uzasadnienia o tej okoliczności traktujący. Sąd Okręgowy wskazał następująco: „…gdy weźmie się jeszcze pod
uwagę, że z takiego postępowania oskarżony R.M. uczynił sobie sposób na życie i zarobkowanie”. Zwrot „gdy
weźmie się jeszcze pod uwagę” wskazuje, że po nim następuje wymienienie okoliczności nowej, dodatkowej,
dotychczas nieprzytaczanej. Tym samym także warstwa językowa odzwierciedlenia w uzasadnieniu wyroku
kwestionowanego ustalenia faktycznego sugeruje, że jest to nowe ustalenie faktyczne, o którym mowa w art. 454 § 2
KPK.
Rozstrzygając w niniejszej sprawie po przeprowadzeniu postępowania odwoławczego ponownie, Sąd odwoławczy
powinien wydać wyrok z poszanowaniem reguły ne peius z art. 454 § 2 KPK, a także wszystkich innych przepisów
ograniczających zakres orzekania w postępowaniu odwoławczym.

Komentarz
Tło rozpoznawanej sprawy urzeczywistniło twierdzenie, że Sąd Okręgowy w O., zgodnie z regułą ne peius wyrażoną
w art. 454 § 2 KPK, był uprawniony do wymierzenia oskarżonemu kary pozbawienia wolności tylko wówczas, gdyby
nie zmienił ustaleń faktycznych przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku. Analiza uzasadnienia wyroku Sądu II
instancji prowadzi do wniosku, że Sąd ten przyjął nowy stan faktyczny, który miał wpływ na wymiar kary w postaci
ustalenia, iż „z takiego postępowania oskarżony uczynił sobie sposób na życie i zarobkowanie”. Tym samym
w sposób niewątpliwie rażący obraził dyspozycję art. 454 § 2 KPK, co w rzeczy samej miało wpływ na treść



orzeczenia.

Wyrok SN z 7.7.2021 r., V KK 552/20







Ustalenie nowego faktu, że oskarżony uczynił sobie z przestępstw sposób na życie i zarobkowanie, miało kluczowe znaczenie dla zmiany kary na pozbawienie wolności. Sąd Najwyższy uchylił wyrok ze względu na rażące naruszenie art. 454 § 2 KPK. Sprawa pokazuje istotność przestrzegania zasad procesowych.