Podstawa uznania pełnienia służby w organach bezpieczeństwa państwa

Publikacja omawia przypadki osób pełniących służbę w organach bezpieczeństwa państwa oraz analizuje decyzje sądowe dotyczące oświadczeń lustracyjnych. Przywołane orzeczenia ukazują sporne kwestie interpretacyjne oraz skomplikowany proces postępowania lustracyjnego.

Tematyka: organ bezpieczeństwa państwa, służba, oświadczenie lustracyjne, postępowanie lustracyjne, Sąd Najwyższy, interpretacja prawa

Osoba pełniąca w latach 1984-1990 służbę w Zarządzie Łączności Ministerstwa Spraw Wewnętrznych
i Wydziałach Łączności Wojewódzkich Urzędów Spraw Wewnętrznych jest osobą, która pełniła służbę
w organach bezpieczeństwa państwa.
Opis stanu faktycznego
Sąd Okręgowy w W. orzeczeniem z 4.6.2019 r., III K 322/17, na podstawie art. 21a ust. 1 i 2 ustawy z 18.10. 2006 r.
o ujawnieniu informacji o dokumentach organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych
dokumentów (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1633; dalej: UjawDokIPNU) stwierdził, że oświadczenie lustracyjne, które T.G.
złożył na podstawie art. 20 ust. 5 w zw. z art. 20 ust. 5a UjawDokIPNU, jest zgodne z prawdą. W oświadczeniu
wymieniony podał, że nie pracował, nie pełnił służby, ani nie był świadomym i tajnym współpracownikiem organów
bezpieczeństwa państwa w rozumieniu przepisów wymienionej ustawy.
Apelację od tego orzeczenia wniósł na niekorzyść lustrowanego prokurator Oddziałowego Biura Lustracyjnego IPN-
KŚZpNP w W. Po rozpoznaniu tej apelacji Sąd Apelacyjny w W. orzeczeniem z 31.10.2019 r., II AKa 303/19,
utrzymał w mocy zaskarżone orzeczenie.
Skarga kasacyjna
Kasację od prawomocnego orzeczenia Sądu odwoławczego wniósł na podstawie art. 21b ust. 6 pkt 1 UjawDokIPNU
w zw. z art. 521 § 1 KPK Prokurator Generalny. Zaskarżył orzeczenie w całości na niekorzyść lustrowanego T.G.,
zarzucając rażące i mające istotny wpływ na treść orzeczenia naruszenie przepisu prawa materialnego, to jest art. 2
ust. 1 pkt 5 w związku z art. 2 ust. 3 UjawDokIPNU, w zw. z art. 129 ustawy z 6.4.1990 r. o Urzędzie Ochrony
Państwa (Dz.U. Nr 30 poz. 180 ze zm.), a także przepisów prawa procesowego, to jest art. 20 ust. 5 UjawDokIPNU
w związku z art. 410 KPK.
Podnosząc powyższe zarzuty, autor kasacji wniósł o uchylenie zaskarżonego orzeczenia i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu w W.
Lustrowany T.G. w odpowiedzi na kasację wniósł o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu kasacji wniesionej przez Prokuratora Generalnego na niekorzyść lustrowanego,
uchylił zaskarżone orzeczenie oraz poprzedzające je orzeczenie Sądu Okręgowego w W. i przekazał sprawę temu
Sądowi do ponownego rozpoznania.
Uzasadnienie SN
Zdaniem Sądu Najwyższego kasację Prokuratora Generalnego, wniesioną przed upływem terminu wskazanego
w art. 524 § 3 KPK, należało uznać za oczywiście zasadną, co uprawniało do jej rozpoznania na posiedzeniu w trybie
art. 535 § 5 KPK.
Nie zmienia tego poglądu fakt, że zarzut pierwszy skargi – naruszenia prawa materialnego został postawiony
nietrafnie w sytuacji, gdy Sąd Apelacyjny w W., utrzymując w mocy orzeczenie Sądu I instancji, prawa tego nie
stosował, jak też, z uwagi na regułę ne peius, nie mógł zastosować, o ile skutkiem tego miałaby być zmiana tego
orzeczenia przez stwierdzenie, że lustrowany złożył oświadczenie niezgodne z prawdą. Przepisy prawa materialnego
stosował Sąd meriti, o czym świadczy też treść apelacji prokuratora, w której postawiono m.in. zarzut obrazy art. 2
ust. 1 pkt 5 w zw. z art. 2 ust. 3 UjawDokIPNU (co powtórzono w kasacji) przez ich niezastosowanie i wyrażenie
przez Sąd Okręgowy błędnego poglądu prawnego, że osoba lustrowana, pełniąca służbę w Wydziale Łączności
WUSW nie pełniła służby w strukturach Służby Bezpieczeństwa. Całościowe, wraz z częścią motywacyjną
odczytanie skargi prowadzi bowiem do wniosku, że w istocie wskazano w niej na uchybienie polegające na wadliwym
rozpoznaniu wspomnianego zarzutu apelacji, wyrażającym się w akceptacji interpretacji przepisów ustawy
lustracyjnej przez Sąd I instancji.
Organy bezpieczeństwa
Według poczynionego w sprawie ustalenia, poddany lustracji T.G. rozpoczął służbę jako funkcjonariusz Milicji
Obywatelskiej od 1.10.1977 r. w Wydziale Łączności KW MO, następnie Wojewódzkiego Urzędu Spraw
Wewnętrznych, a po zmianie ustrojowej kontynuował ją, do przejścia w 2002 r. na emeryturę, jako policjant
w Wydziale Łączności (naczelnik tego Wydziału) KWP – każdorazowo w W. Sądy obu instancji stanęły na
stanowisku, że taki przebieg drogi zawodowej lustrowanego nie może prowadzić do uznania, że pełnił on służbę
w organach bezpieczeństwa państwa (PRL) w rozumieniu ustawy lustracyjnej, chociaż miały w polu widzenia

uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 14.10.2015 r., III UZP 8/15,
, w której stwierdzono, że
„Osoba pełniąca w latach 1984-1990 służbę w Zarządzie Łączności Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Wydziałach
Łączności Wojewódzkich Urzędów Spraw Wewnętrznych jest osobą, która pełniła służbę w organach
bezpieczeństwa państwa w rozumieniu art. 15b ust. 1 ustawy z 18.2.1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym
funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura
Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby Więziennej oraz
ich rodzin (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 723; dalej: PolicjaEmU) w zw. z art. 2 ust. 1 pkt 5 i ust. 3 UjawDokIPNU.
Błąd co do charakteru służby
W kasacji trafnie zwrócono uwagę, z odwołaniem się do postanowienia składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego
z 25.2.2016 r., I KZP 17/15,
że nie było zasadne interpretowanie przez Sąd ad quem przepisów ustawy
lustracyjnej przez pryzmat jej preambuły.
Sąd Najwyższy, dostrzegając możliwość zaistnienia błędu po stronie osoby składającej oświadczenie lustracyjne,
w uchwale z 26.5.2021 r., I KZP 12/20,
stwierdził, że błąd osoby lustrowanej, co do charakteru służby
pełnionej w wydziale łączności wojewódzkiego urzędu spraw wewnętrznych, w realiach konkretnej sprawy, może
zostać uznany za usprawiedliwiony i wykluczyć odpowiedzialność za złożenie nieprawdziwego oświadczenia
lustracyjnego. W takim wypadku właściwym orzeczeniem jest odmowa wszczęcia albo umorzenie już wszczętego
postępowania lustracyjnego (zob. postanowienie składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 28.9.2006 r., I KZP
20/06,
).
Za zasadny należało uznać drugi zarzut kasacji. W uzasadnieniu orzeczenia Sąd Apelacyjny wskazał, że stwierdził
zaistnienie bezwzględnej przyczyny odwoławczej, o której jest mowa w art. 439 § 1 pkt 9 KPK, bowiem w sprawie
zachodzi okoliczność wyłączająca postępowanie karne określona w art. 17 § 1 pkt. 9 KPK w postaci braku skargi
uprawnionego podmiotu. Wynika to z treści art. 20 ust. 5 UjawDokIPNU, który stanowi, że wniosek o wszczęcie
postępowania może złożyć do sądu osoba, która została publicznie pomówiona o fakt pracy lub służby w organach
bezpieczeństwa państwa lub współpracy z nimi w okresie od 22.7.1944 r. do 31.7.1990 r. i złożyła oświadczenie
lustracyjne. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, o ile T.G. złożył oświadczenie lustracyjne, to nie został spełniony wobec
niego warunek publicznego pomówienia o fakt pracy lub służby w organach bezpieczeństwa państwa lub współpracy
z nimi w okresie od 22.7.1944 r. do 31.7.1990 r. Chociaż bowiem wskazywana przez lustrowanego informacja IPN
umieszczona na stronie internetowej www.inwentarz.ipn.gov.pl, określająca T.G. jako funkcjonariusza aparatu
bezpieczeństwa, zaistniała w przestrzeni publicznej, to nie można uznać jej za „pomówienie” w rozumieniu
powołanego przepisu. Dotyczące wnioskodawcy dokumenty źródłowe, z których wynikają upublicznione dane
znajdują się w zasobach IPN z mocy art. 3 ust. 1 pkt 1 i art. 62 ust. 1 UjawDokIPNU, z prawem dostępu do zawartych
w nich informacji wynikającego z art. 22 ust. 1 i ust. 3 pkt 2 UjawDokIPNU. Ponadto ustawa lustracyjna przewiduje
ich upublicznienie w formie katalogów, co określa nakaz zamieszczony w dyspozycji art. 59 ust. 1 UjawDokIPNU.
Zawartość zaś katalogów została uregulowana w art. 52a ustawy z 18.12.1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej -
Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 177; dalej: IPNU), a w odniesieniu
do danych osobowych pracowników, funkcjonariuszy i żołnierzy organów bezpieczeństwa państwa w art. 52a pkt. 6
IPNU, ze wskazaniem stopnia służbowego, zajmowanych stanowisk oraz organów bezpieczeństwa państwa,
w których pełnili służbę lub pracowali, na podstawie dokumentów zgromadzonych w archiwum. Nie można zatem
realizacji ustawowych obowiązków utożsamiać z „pomówieniem” (pomówienie - bezpodstawnie zarzucić coś komuś,
oskarżyć kogoś o coś), tj. pojęciem, którym posłużył się ustawodawca w tej samej ustawie, jako przesłanki wszczęcia
postępowania lustracyjnego.
Cel postępowania lustracyjnego
Sąd Apelacyjny zwrócił też uwagę, że „postępowanie lustracyjne służy zbadaniu zgodności z prawdą oświadczeń
lustracyjnych. Te zaś przez odwołanie się (zgodnie z ustawowo określonym wzorem) do art. 3a UjawDokIPNU,
obejmują deklarację świadomego działania lub współpracy z organami bezpieczeństwa. Nie jest zaś przedmiotem
szeroko rozumianej ochrony prawnej w tym trybie, sama zawartość dokumentów podlegających archiwizowaniu
w IPN, o których upublicznieniu w odpowiednim zakresie i formie zdecydował ustawodawca. Zresztą ustawa o IPN
w art. 52b ust. 6 przewiduje autonomiczny tryb nanoszenia do katalogów sprostowań, uaktualnień, wyjaśnień lub
dokumentów złożonych przez osobę, której dane osobowe zostały w katalogu zamieszczone. Zamieszczona
w Internecie publikacja, dotyczy jedynie informacji przedmiotowej, tj. jakie dokumenty znajdują się w zasobach IPN,
nie zaś kwestii ujętych w art. 3a UjawDokIPNU”.

Komentarz
Wskazane w rozpoznawanej sprawie okoliczności spowodowały uchylenie zaskarżonego orzeczenia Sądu
Apelacyjnego w W. Wobec tego, że nieprawidłowe jest również orzeczenie Sądu I instancji, zaś w apelacji prokurator
przekonywał, iż prawidłowym rozstrzygnięciem jest uznanie złożonego przez T.G. oświadczenia za niezgodne
z prawdą, mający odpowiednie zastosowanie w postępowaniu lustracyjnym art. 454 § 1 KPK przemawiał za
uchyleniem również tego orzeczenia i przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w W.

Sąd ten powinien respektować wyrażone w niniejszym orzeczeniu zapatrywanie prawne.

Wyrok Sądu Najwyższego z 18.8.2021 r., V KK 455/20

Sąd Najwyższy uchylił orzeczenia niższych instancji, podkreślając konieczność dokładnej analizy kontekstu służby w organach bezpieczeństwa państwa. Postępowanie lustracyjne wymaga precyzyjnego ustalenia zgodności oświadczeń z dokumentami archiwalnymi.