Naruszenie zakazu reformationis in peius a uchylenie wyroku

Naruszenie zakazu reformationis in peius w formule bezpośredniej lub pośredniej nie jest uchybieniem kwalifikowanym jako bezwzględny powód odwoławczy, a obraza tych przepisów nie może sama w sobie mieścić się w formule art. 439 § 1 KPK czy w dyspozycji art. 17 § 1 KPK. Postanowienie Sądu Rejonowego w W. w sprawie zamiany kary ograniczenia wolności na karę pozbawienia wolności zostało zaskarżone i uchylone przez Sąd Najwyższy. Kasacja Prokuratora Generalnego doprowadziła do uznania rażącego naruszenia prawa procesowego i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.

Tematyka: naruszenie zakazu reformationis in peius, uchylenie postanowienia sądu, kasacja Prokuratora Generalnego, rażące naruszenie prawa procesowego, kontrola odwoławcza

Naruszenie zakazu reformationis in peius w formule bezpośredniej (art. 434 § 1 KPK), czy pośredniej (art. 443
KPK), nie stanowi uchybienia kwalifikowanego jako tzw. bezwzględny powód odwoławczy, a zatem obraza
tych przepisów nie może sama w sobie mieścić się w formule art. 439 § 1 KPK i co oczywiste, także
w dyspozycji przepisu art. 17 § 1 KPK.
Stanu faktyczny
Postanowieniem z 31.7.2019 r., VIII Ko 937/19, Sąd Rejonowy w W. w postępowaniu wykonawczym zamienił karę 10
miesięcy ograniczenia wolności z obowiązkiem wykonywania nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne
w wysokości 30 godzin w stosunku miesięcznym, orzeczoną, wobec skazanej W.W., prawomocnym wyrokiem Sądu
Rejonowego w P., z 13.3.2018 r., w sprawie II K 1924/17, na zastępczą karę pozbawienia wolności w wymiarze 150
dni. Sąd wstrzymał wykonanie tego orzeczenia do czasu jego prawomocności.
Po rozpoznaniu zażalenia, wniesionego przez skazaną na przedmiotowe postanowienie Sądu Rejonowego, Sąd
Okręgowy w W. postanowieniem z 20.11.2019 r., VIII Kzw 685/19, zaskarżone postanowienie utrzymał w mocy.
Skarga kasacyjna
Kasację nadzwyczajną od postanowienia Sądu odwoławczego wniósł Prokurator Generalny, który na podstawie art.
521 § 1 KPK zaskarżył orzeczenie w całości na korzyść skazanej.
Na podstawie art. 523 § 1 KPK, art. 526 § 1 KPK i art. 537 § 1 i 2 KPK zarzucił rażące i mające istotny wpływ na treść
orzeczenia naruszenie przepisów prawa procesowego, tj. art. 433 § 1 i 2 KPK w zw. z art. 443 KPK oraz art. 440 KPK
i art. 98 § 1 KPK w zw. z art. 94 § 1 pkt 5 KPK, polegające na zaniechaniu dokonania przez Sąd Okręgowy
prawidłowej kontroli odwoławczej, co skutkowało wydaniem wadliwego orzeczenia utrzymującego w mocy
zaskarżone postanowienie Sądu Rejonowego.
W konkluzji Prokurator Generalny wniósł o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi
Okręgowemu Warszawa-Praga w Warszawie do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu kasacji Prokuratora Generalnego wniesionej na korzyść skazanej uchylił zaskarżone
postanowienie Sądu Okręgowego w W. i przekazał sprawę temu Sądowi do ponownego rozpoznania
w postępowaniu odwoławczym.
Uzasadnienie SN
Zdaniem Sądu Najwyższego kasacja przedstawiona przez Prokuratora Generalnego okazała się w sposób oczywisty
zasadna, co umożliwiło rozpoznanie jej na posiedzeniu w trybie art. 535 § 5 KPK i uwzględnienie w całości.
W niniejszej sprawie Sąd I instancji orzekał w postępowaniu wykonawczym dotyczącym zamiany orzeczonej kary
dwukrotnie: za pierwszym razem, Sąd Rejonowy w W. postanowieniem z 7.12.2018 r., VIII Ko 1388/18, po
rozpoznaniu wniosku kuratora sądowego w przedmiocie zarządzenia wykonania zastępczej kary pozbawienia
wolności w miejsce kary 10 miesięcy ograniczenia wolności, orzeczonej wyrokiem Sądu Rejonowego w P., orzekł
zastępczą karę pozbawienia wolności w wymiarze 120 dni.
Kara zastępcza
Po rozpoznaniu zażalenia skazanej, Sąd Okręgowy w W. postanowieniem z 6.3.2019 r., VIII Kzw 74/19, uchylił
zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania. W czasie
ponownego rozpoznawania przedmiotowej sprawy, Sąd Rejonowy w W. postanowieniem z 31.7.2019 r., VIII Ko
937/19, zamienił karę 10 miesięcy ograniczenia wolności na zastępczą karę pozbawienia wolności w wymiarze 150
dni i orzekł jej wykonanie. Powyższe orzeczenie w terminie ustawowym zaskarżyła skazana, która nie sfomułowała
zarzutów pod adresem orzeczenia Sądu Rejonowego wskazując, iż obecnie jest w stanie wykonać karę ograniczenia
wolności. Sąd Okręgowy w W., po rozpoznaniu wniesionego przez skazaną środka odwoławczego, postanowieniem
z 20.11.2019 r., VIII Kzw 685/19, utrzymał w mocy zaskarżone postanowienie.
Trzeba stwierdzić, że już na pierwszy rzut oka widoczne jest, iż za pierwszym razem orzeczono w miejsce kary 10
miesięcy ograniczenia wolności zastępczą karę pozbawienia wolności w wymiarze 120 dni, a za drugim razem
orzekając w tym samym zakresie, zamieniono tę karę 10 miesięcy ograniczenia wolności na zastępczą karę
pozbawienia wolności w wymiarze 150 dni. Pierwotne postanowienie Sądu I instancji zaskarżone zostało jedynie
przez skazaną. Sąd I instancji orzekający ponownie nie dostrzegł, że wymierzona przez niego kara zastępcza była

wyższa niż wcześniej orzeczona. Również Sąd odwoławczy nie zauważył, że w tej sprawie doszło do naruszenia
przez Sąd I instancji art. 443 KPK, stanowiącego, iż w razie przekazania sprawy do ponownego rozpoznania wolno
w dalszym postępowaniu wydać orzeczenie surowsze niż uchylone tylko wtedy, gdy orzeczenie to było zaskarżone
na niekorzyść oskarżonego, albo na jego korzyść w warunkach określonych w art. 434 § 4 KPK.
Prawidłowa kontrola odwoławcza
Słusznie podnosi skarżący, że doszło do naruszenia przepisów prawa procesowego, tj. art. 433 § 1 i 2 KPK w zw.
z art. 443 KPK oraz art. 440 KPK polegającego na zaniechaniu dokonania przez Sąd Okręgowy prawidłowej kontroli
odwoławczej w zakresie naruszenia art. 443 KPK przez Sąd I instancji. Naruszenie art. 443 KPK nie stanowiło
przedmiotu zaskarżenia wniesionego przez skazaną, zatem prokurator wywodzi zasadność zarzutu sformułowanego
w kasacji z łącznego zastosowania art. 433 § 1 KPK w zw. z art. 440 KPK.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalona jest już linia orzecznicza, z której wynika, że naruszenie zakazu
reformationis in peius w formule bezpośredniej (art. 434 § 1 KPK), czy pośredniej (art. 443 KPK), nie stanowi
uchybienia kwalifikowanego jako tzw. bezwzględny powód odwoławczy, a zatem obraza tych przepisów nie może
sama w sobie mieścić się w formule art. 439 § 1 KPK, i co oczywiste, także w dyspozycji przepisu art. 17 § 1 KPK
(por. postanowienie Sądu Najwyższego z 7.6.2011 r., III KK 49/11,
). Jednocześnie jednak stwierdza się, że
zakaz reformationis in peius, zawarty w art. 434 KPK i w art. 443 KPK gwarantuje oskarżonemu, że wniesienie przez
niego środka odwoławczego nie spowoduje dla niego skutków niekorzystnych (por. wyrok Sądu Najwyższego
z 9.1.2013 r., III KK 416/12,
).
Zakaz ten został niewątpliwie naruszony w niniejszej sprawie, w której kontrola instancyjna zainicjowana przez
skazaną doprowadziła do wydania orzeczenia o surowszej treści, a więc do pogorszenia jej sytuacji doszło
w zakresie rzeczywistego wymiaru orzeczonej kary. Taka sytuacja powinna być oceniona właśnie jako rażąca
niesprawiedliwość orzeczenia.
Sąd Najwyższy podkreślał w swoim orzecznictwie, że przepis art. 440 KPK znajduje zastosowanie, jeżeli zaskarżone
orzeczenie lub zawarte w nim rozstrzygnięcie jest rażąco niesprawiedliwe, a zatem gdy dotknięte jest,
niepodniesionymi w zwykłym środku odwoławczym, uchybieniami mieszczącymi się w każdej z tak zwanych
względnych przyczyn odwoławczych, o ile ich waga i charakter są takie, że czyni orzeczenie niesprawiedliwym i to
w stopniu rażącym (por. wyrok Sądu Najwyższego z 27.4.2021 r., V KK 466/20,
). Sąd odwoławczy ma
obowiązek dokonania kontroli zaskarżonego orzeczenia pod względem merytorycznym i prawnym nie tylko
w granicach środka odwoławczego, ale także z urzędu, niezależnie od tych granic, w celu stwierdzenia czy
utrzymanie w mocy orzeczenia nie będzie w sposób rażący naruszać poczucia sprawiedliwości (por. wyrok Sądu
Najwyższego z 24.2.2021 r., II KK 18/21,
).
Podniesienie w ramach postępowania kasacyjnego zarzutu naruszenia prawa procesowego art. 440 KPK jest
dopuszczalne, ale tylko wtedy gdy zostanie on powiązany z konkretnym uchybieniem, którym obarczone jest
skarżone orzeczenie, a którego nieuwzględnienie z urzędu i utrzymanie orzeczenia w mocy, spowodowało rażącą
niesprawiedliwość orzeczenia Sądu pierwszej instancji (por. wyrok SN z 26.3.2019 r., V KK 110/18,
;
postanowienie Sądu Najwyższego z 11.8.2020 r., V KK 323/20,
).
Rażąca niesprawiedliwość
Trzeba stwierdzić, że w realiach niniejszej sprawy zaistniało rażące naruszenie prawa przez Sąd pierwszej instancji,
co bez wątpienia miało istotny wpływ na treść zaskarżonego postanowienia. Uchybienie to powinno być dostrzeżone
przez Sąd odwoławczy, który w konsekwencji był zobligowany do uchylenia zaskarżonego postanowienia, bowiem
utrzymanie go w mocy było rażąco niesprawiedliwe.
Sąd Najwyższy podkreślał jednoznacznie, że rażącym i mającym istotny wpływ na treść wyroku naruszeniem art. 433
§ 1 KPK w zw. z art. 440 KPK jest zaniechanie dokonania przez Sąd Okręgowy wszechstronnej kontroli odwoławczej,
w następstwie czego doszło do utrzymania w mocy wyroku Sądu Rejonowego zapadłego z oczywistym naruszeniem
art. 443 KPK, przez wydanie orzeczenia surowszego niż uchylone orzeczenie poprzednie, mimo że zaskarżone
zostało tylko na korzyść oskarżonego (por. wyrok Sądu Najwyższego z 21.6.2005 r., V KK 37/05,
;
postanowienie Sądu Najwyższego z 27.7.2017 r., IV KK 243/17,
).
W rezultacie, Sąd Najwyższy uwzględniając kasację Prokuratora Generalnego wniesioną na korzyść skazanej, na
mocy art. 537 § 2 KPK, uchylił zaskarżone postanowienie Sądu Okręgowego w W. i przekazał sprawę temu Sądowi
do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym, w trakcie którego będzie mieć na uwadze powyższe
uwagi.

Komentarz
W zaistniałej sytuacji procesowej należało się zgodzić z wyrażonym przez skarżącego stanowiskiem, że w niniejszej
sprawie doszło do rażącego i mającego istotny wpływ na treść orzeczenia naruszenia przepisów prawa
procesowego, a mianowicie art. 433 § 1 i 2 KPK w zw. z art. 443 KPK oraz art. 440 KPK, polegającego na

zaniechaniu dokonania przez Sąd Okręgowy prawidłowej kontroli odwoławczej, co skutkowało wydaniem wadliwego
orzeczenia utrzymującego w mocy zaskarżone postanowienie Sądu Rejonowego, które zapadło z rażącą i mającą
istotny wpływ na treść tego orzeczenia obrazą art. 443 KPK, prowadzącą do jego rażącej niesprawiedliwości.
Należycie przeprowadzona kontrola odwoławcza musiała prowadzić Sąd drugiej instancji do konstatacji, że Sąd
Rejonowy orzekając zastępczą karę pozbawienia wolności w wymiarze 150 dni, wydał orzeczenie surowsze niż
uprzednio wydane w tej sprawie, którym orzeczono zastępczą karę pozbawienia wolności w wymiarze 120 dni
w sytuacji, gdy wskutek wniesienia zażalenia wyłącznie na korzyść skazanej, postanowienie to zostało następnie
uchylone.

Postanowienie Sądu Najwyższego z 11.10.2021 r., II KK 355/21

W zaistniałej sytuacji procesowej doszło do rażącego naruszenia przepisów prawa procesowego, co skutkowało wydaniem wadliwego orzeczenia utrzymującego w mocy postanowienie Sądu Rejonowego. Należycie przeprowadzona kontrola odwoławcza musiała prowadzić Sąd drugiej instancji do konstatacji, że wydane orzeczenie było rażąco niesprawiedliwe. W rezultacie, Sąd Najwyższy uchylił zaskarżone postanowienie i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania.