Czy sędzia może ponieść odpowiedzialność dyscyplinarną za stosowanie prawa Unii?
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej orzekł, że państwo członkowskie nie może naruszać jedności prawa UE poprzez stosowanie prawa krajowego, które pomija prawo unijne. Stanowisko TS dotyczyło konieczności zgodności prawa krajowego z wymogami prawa Unii oraz ograniczenia odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów za stosowanie prawa UE. Wyrok TS z 22.2.2022 r., C-430/21, analizuje relacje między prawem unijnym a krajowym oraz mechanizm odesłania prejudycjalnego, podkreślając konieczność niezależności sądów.
Tematyka: Trybunał Sprawiedliwości, Unia Europejska, prawo krajowe, prawo Unii, odpowiedzialność dyscyplinarna, sędzia, zasada pierwszeństwa prawa, TS, C-430/21
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej orzekł, że państwo członkowskie nie może naruszać jedności prawa UE poprzez stosowanie prawa krajowego, które pomija prawo unijne. Stanowisko TS dotyczyło konieczności zgodności prawa krajowego z wymogami prawa Unii oraz ograniczenia odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów za stosowanie prawa UE. Wyrok TS z 22.2.2022 r., C-430/21, analizuje relacje między prawem unijnym a krajowym oraz mechanizm odesłania prejudycjalnego, podkreślając konieczność niezależności sądów.
Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej orzekł, że prawo państwa członkowskiego, które dopuszcza możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziego krajowego ze względu na zastosowanie przez niego prawa UE – i w konsekwencji pominięcie krajowego orzecznictwa sądu konstytucyjnego – jest niezgodnego z zasadą pierwszeństwa prawa unijnego. Stan faktyczny Żona skazanego w Rumunii R.S. złożyła zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa przez prokuratora i dwóch sędziów w toku postępowania karnego. Następnie R.S. wniósł do skargę na przewlekłość postępowania przygotowawczego. Sąd odsyłający uznał, że rozpatrzenie skargi wymaga od niego zbadania przepisów prawa krajowego, na podstawie których utworzono sekcję odpowiedzialną za prowadzenie dochodzeń w sprawach przestępstw popełnionych w ramach systemu sądownictwa (dalej: SIIJ). Przy czym te przepisy były już przedmiotem analizy Trybunału w wyroku z 18.5.2021 r., Asociaţia „Forumul Judecătorilor Din România” i in. (C-83/19, C‑ 127/19, C‑ 195/19, C‑ 291/19, C‑ 355/19 i C-397/19, EU:C:2021:393). Stanowisko TS Z orzecznictwa TS wynika, że zgodnie z zasadą pierwszeństwa prawa Unii fakt powoływania się przez państwo członkowskie na przepisy prawa krajowego, choćby rangi konstytucyjnej, nie może naruszać jedności i skuteczności prawa UE (wyr. TS 17.12.1970 r., Internationale Handelsgesellschaft, 11/70, EU:C:1970:114, pkt 3). Skutki zasady pierwszeństwa prawa Unii wiążą wszystkie organy państwa członkowskiego, czemu nie mogą stanąć na przeszkodzie przepisy wewnętrzne dotyczące określenia właściwości sądów, w tym również przepisy rangi konstytucyjnej. W niniejszej sprawie sąd odsyłający uważa, że w celu wydania orzeczenia w postępowaniu głównym musi dokonać oceny zgodności przepisów prawa krajowego, na mocy których ustanowiono SIIJ, z art. 19 ust. 1 ak. 2 Traktatu o Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C z 2016 r. Nr 202, s. 13; dalej: TUE), oraz ze szczególnymi celami dotyczącymi reformy sądownictwa i zwalczania korupcji określonymi w załączniku do decyzji 2006/928/WE. Trybunał orzekł już, że te przepisy prawa krajowego są objęte zakresem stosowania decyzji 2006/928/WE i że w konsekwencji muszą one być zgodne z wymogami wynikającymi z prawa Unii, a w szczególności z art. 2 i art. 19 ust. 1 TUE (wyrok Asociaţia „Forumul judecătorilor din România” i in., pkt 183, 184). Ponadto zarówno art. 19 ust. 1 ak. 2 TUE, jak i wskazane cele są sformułowane w sposób jasny i precyzyjny i nie są obwarowane żadnym warunkiem, w związku z czym są one bezpośrednio skuteczne. Zdaniem TS wynika z tego, że w braku możliwości dokonania wykładni przepisów krajowych zgodnej z tym postanowieniem lub z tymi celami rumuńskie sądy powszechne muszą, z mocy własnych uprawnień, odstąpić od ich stosowania. Zgodnie z orzecznictwem TS sądy krajowe mają jak najszersze uprawnienie, a wręcz obowiązek, występowania do Trybunału, gdy uznają, że w zawisłej przed nimi sprawie pojawiły się pytania związane z wykładnią lub z oceną ważności przepisów prawa Unii wymagające rozstrzygnięcia z ich strony [wyr. TS z 16.12.2021 r., AB i in. (Odwołanie amnestii), C-203/20, , EU:C:2021:1016, pkt 49]. Tymczasem gdyby sąd konstytucyjny państwa członkowskiego orzekł, że przepisy ustawowe są zgodne z postanowieniem krajowej konstytucji wprowadzającym zasadę pierwszeństwa prawa Unii, unormowanie krajowe lub praktyka krajowa nie pozwalałyby na zapewnienie pełnej skuteczności rozpatrywanych przepisów prawa Unii. W ocenie TS uniemożliwiałyby one sądowi powszechnemu, który ma obowiązek zapewnić stosowanie prawa Unii, samodzielną ocenę zgodności tych przepisów ustawowych z tym prawem. Na podstawie art. 4 ust. 2 TUE istnieje możliwość zwrócenia się do Trybunału o zbadanie, czy dany obowiązek wynikający z prawa Unii nie narusza tożsamości narodowej państwa członkowskiego (wyr. TS z 5.6.2018 r., Coman i in., C-673/16, , EU:C:2018:385, pkt 46). Natomiast TS podkreślił, że ani celem, ani skutkiem tego postanowienia nie jest upoważnienie sądu konstytucyjnego państwa członkowskiego do pominięcia unormowania prawa Unii ze względu na to, że unormowanie to narusza tożsamość narodową danego państwa członkowskiego w sposób, w jaki pojmuje ją krajowy sąd konstytucyjny. Ponadto ponieważ Trybunał ma wyłączną kompetencję do dokonania ostatecznej wykładni prawa Unii, sąd konstytucyjny państwa członkowskiego nie może, na podstawie własnej wykładni przepisów prawa Unii, w tym art. 267 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C z 2016 r. Nr 202, s. 47; dalej: TFUE), skutecznie stwierdzić, że TS wydał wyrok z przekroczeniem swoich kompetencji, a tym samym odmówić wykonania wyroku wydanego przez Trybunał w trybie prejudycjalnym. Trybunał orzekł, że art. 19 ust. 1 ak. 2 w zw. z art. 2, art. 4 ust. 2 i 3 TUE, art. 267 TFUE oraz zasadą pierwszeństwa prawa Unii należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu lub praktyce krajowej, które sprawiają, że sądy powszechne państwa członkowskiego nie są uprawnione do badania zgodności z prawem Unii przepisów krajowych, które sąd konstytucyjny tego państwa członkowskiego uznał za zgodne z postanowieniem krajowej konstytucji nakładającym obowiązek przestrzegania zasady pierwszeństwa prawa Unii. Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziego Odnosząc się do możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów sądów powszechnych, na którą są oni narażeni na gruncie rozpatrywanych przepisów prawa krajowego w przypadku niezastosowania się do orzeczeń krajowego sądu konstytucyjnego, TS uznał, że ochrona niezawisłości sędziowskiej nie może powodować całkowitego wyłączenia przypadków, w których sędzia może ponosić odpowiedzialność dyscyplinarną za treść wydanego przez siebie orzeczenia sądowego. Jednak dla zachowania niezależności sądów i uniknięcia w ten sposób sytuacji, w której system odpowiedzialności dyscyplinarnej mógłby przestać służyć jego celom i mógłby być wykorzystywany do politycznej kontroli orzeczeń sądowych lub wywierania nacisków na sędziów, TS stwierdził, że zasadnicze znaczenie ma to, aby okoliczność, że orzeczenie sądowe jest obarczone ewentualnym błędem w zakresie wykładni i stosowania prawa krajowego i unijnego lub w zakresie ustalenia stanu faktycznego lub oceny dowodów, nie mogła sama w sobie prowadzić do pociągnięcia danego sędziego do odpowiedzialności dyscyplinarnej. Trybunał podkreślił, że konieczne jest, aby pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności dyscyplinarnej w związku z wydaniem orzeczenia sądowego było ograniczone do absolutnie wyjątkowych przypadków, i podlegało w tym zakresie obiektywnym i sprawdzalnym kryteriom związanym z wymogami dotyczącymi należytego sprawowania wymiaru sprawiedliwości, a także gwarancjom mającym na celu uniknięcie wszelkiego ryzyka nacisków zewnętrznych na treść orzeczeń sądowych i wykluczenie w ten sposób, w przekonaniu jednostek, wszelkiej uzasadnionej wątpliwości co do niepodatności danych sędziów na takie naciski i ich neutralności względem ścierających się przed nimi interesów. Trybunał orzekł, że art. 19 ust. 1 ak. 2 w zw. z art. 2, art. 4 ust. 2 i 3 TUE, art. 267 TFUE oraz zasadę pierwszeństwa prawa Unii należy interpretować w ten sposób, iż stoją one na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu lub praktyce krajowej, które dopuszczają możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziego krajowego ze względu na zastosowanie przez niego prawa Unii, zgodnie z wykładnią dokonaną przez Trybunał, przez pominięcie orzecznictwa sądu konstytucyjnego danego państwa członkowskiego niezgodnego z zasadą pierwszeństwa prawa UE. Komentarz Trybunał wyjaśnił szczegółowo w omawianym wyroku, jak należy rozumieć zasadę pierwszeństw prawa Unii i mechanizm odesłania prejudycjalnego (art. 267 TFUE). W szczególności Trybunał odniósł się do, będącej zresztą przedmiotem licznych kontrowersji, kwestii relacji z jednej strony unijnego prawa i swoich kompetencji, a z drugiej strony prawa konstytucyjnego państw członkowskich oraz orzecznictwa krajowych sądów konstytucyjnych. Z niniejszego wyroku jednoznacznie wynika, że skuteczność ustanowionej w ramach mechanizmu odesłania prejudycjalnego współpracy między Trybunałem a sądami krajowymi, a tym samym skuteczność prawa Unii byłaby zagrożona, gdyby rozstrzygnięcie skargi konstytucyjnej przez sąd konstytucyjny mogło spowodować „zniechęcenie” sądu krajowego rozpoznającego spór dotyczący prawa Unii do skorzystania z uprawnienia przyznanego mu w art. 267 TFUE. Trybunał podkreślił, że sąd krajowy, który skorzystał z uprawnienia przyznanego mu w tym postanowieniu TFUE, nie powinien uwzględniać oceny sądu krajowego wyższej instancji, jeżeli w świetle wykładni dokonanej przez TS uzna, że ta ocena nie jest zgodna z prawem Unii. Tym samym w razie potrzeby ten sąd krajowy powinien pominąć przepis prawa krajowego zobowiązujący go do stosowania się do orzeczeń tego sądu wyższej instancji. Trybunał podkreślił, że jest to aktualne również w sytuacji, gdy na mocy krajowego przepisu proceduralnego sąd powszechny jest związany orzeczeniem krajowego sądu konstytucyjnego, które w jego ocenie jest sprzeczne z prawem Unii. W niniejszym wyroku, odwołując się szeroko do wcześniejszego orzecznictwa, TS odniósł się do kwestii odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów za stosowanie prawa UE. Trybunał również w tym wyroku potwierdził, że zapewnienie, aby sędziowie nie byli narażeni na postępowania lub sankcje dyscyplinarne z racji skorzystania z uprawnienia do zwrócenia się do Trybunału w trybie art. 267 TFUE stanowi gwarancję nierozłącznie związaną z ich niezawisłością. Odnosząc się do okoliczności rozpatrywanej sprawy, TS uznał, że art. 2 i art. 19 ust. 1 ak. 2 TUE należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie uregulowaniom krajowym lub praktyce krajowej pozwalającym na pociągnięcie sędziego krajowego do odpowiedzialności dyscyplinarnej za wszelkie odstępstwa od orzeczeń krajowego sądu konstytucyjnego. Wyrok TS z 22.2.2022 r., C-430/21,
Trybunał wskazał, że zapewnienie niezawisłości sędziów nie może wykluczać odpowiedzialności dyscyplinarnej w wyjątkowych przypadkach. Wyrok TS z 22.2.2022 r., C-430/21, podkreślał znaczenie zgodności prawa krajowego z prawem Unii i ograniczenia pociągania sędziów do odpowiedzialności dyscyplinarnej za stosowanie prawa UE.