Zmiana rozporządzeń covidowych a odpowiedzialność za wcześniejsze nieprzestrzeganie ograniczeń epidemicznych

Zniesienie konkretnego obowiązku związanego z epidemią poprzez zmianę rozporządzenia wpływa na odpowiedzialność za wcześniejsze nieprzestrzeganie ograniczeń epidemicznych. Sprawa M.R. stanowi przykład dekryminalizacji czynu, który pierwotnie był karalny, lecz w momencie orzekania obowiązujące przepisy już nie penalizują takiego zachowania. Pojawiła się zasadnicza wątpliwość prawna dotycząca stosowania prawa intertemporalnego w kontekście zmiany przepisów. Sąd Najwyższy odmówił udzielenia odpowiedzi na postawione pytanie, argumentując, że zmiana rozporządzenia również stanowi dekryminalizację i powinna być brana pod uwagę przy stosowaniu prawa karnego.

Tematyka: zmiana rozporządzenia, dekryminalizacja, covidowe ograniczenia epidemiczne, prawo intertemporalne, Sąd Najwyższy, odpowiedzialność karana

Zniesienie konkretnego obowiązku (ograniczenia) związanego z epidemią przez zmianę rozporządzenia jest
zmianą przepisu ustawy karnej, który do tego rozporządzenia odsyła. Jest więc dekryminalizacją czynu,
którym sprawca naruszył zniesiony później obowiązek.
Stan faktyczny
M.R. został obwiniony o to, że 20.1.2021 r., około godziny 15:50, na miejskim placu, czyli w miejscu publicznym
objętym nakazem przebywania obywateli z zakrytymi ustami i nosem częścią odzieży, przyłbicą lub maseczką,
przemieszczał się po tym placu z niezakrytymi ustami i nosem w obecności osób tam przechodzących, tj.
o wykroczenie z art. 116 § 1a ustawy z 20.5.1971 r. – Kodeks wykroczeń (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 2008 ze zm.; dalej:
KW) w zw. z § 27 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z 21.12.2020 r. w sprawie ustanowienia określonych
ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii (Dz.U. z 2020 r. poz. 2316 ze zm.).
Wyrokiem zaocznym sądu rejonowego z 19.5.2021 r. M.R. został uznany za winnego zarzucanego mu czynu, za
który wymierzono mu grzywnę w kwocie 150 zł.
Pomimo stosunkowo niskiej kary M.R. sam napisał apelację, w której podniósł, że został ukarany niezgodnie
z Konstytucją RP, bo na podstawie aktu podustawowego.
Sąd odwoławczy powziął wątpliwość, czy M.R. może być ukarany na takiej podstawie, skoro obowiązek zakrywania
ust i nosa na drogach i placach obecnie już nie obowiązuje. Innymi słowy, czy należy uznać, że nastąpiła
dekryminalizacja czynu popełnionego przez M.R., a więc że należy go uniewinnić? Zdaniem sądu odwoławczego
odpowiedź jest przecząca, gdyż byłoby to sprzeczne z konstytucyjną zasadą równości wobec prawa, by za takie
samo nieprzestrzeganie covidowych obostrzeń karać jednych, a uwalniać od odpowiedzialności innych tylko dlatego,
że postępowanie wobec nich przeciągnęło się i obostrzenia istniejące w chwili czynu w chwili orzekania już nie
obowiązują. Niemniej sąd uznał, że zachodzi tu zasadnicza wątpliwość prawna, wobec czego postępowanie
w sprawie M.R. zawiesił i skierował do SN następujące pytanie prawne:
„Czy zawarty w art. 2 § 1 KW zwrot „jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia
wykroczenia, stosuje się ustawę nową” w odniesieniu do normy intertemporalnej wyrażonej w tym przepisie obejmuje
również sytuację, gdy w dacie orzekania nastąpiła zmiana przepisów rozporządzenia wydanego na podstawie
odrębnej ustawy, pozostającego w związku z art. 116 § 1a KW, w ten sposób, że określone zachowanie
(zaniechanie) podlegające w dacie czynu penalizacji w oparciu o wymieniony przepis Kodeksu wykroczeń, nie jest
penalizowane w dacie orzekania?”
Stan prawny
Jeżeli w czasie orzekania obowiązuje inna ustawa niż w czasie popełnienia czynu, to należy wobec sprawcy
zastosować ustawę nową, chyba że poprzednia jest dla niego względniejsza (art. 2 § 1 KW). Ten przepis powoduje,
że jeśli czyn popełniony przez sprawcę nie jest już zabroniony, to należy go uniewinnić.
Artykuł 116 § 1a KW obowiązujący od 29.11.2020 r. przewiduje karę grzywny albo nagany za nieprzestrzeganie
ograniczeń lub obowiązków określonych w przepisach o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych
u ludzi. Takim właśnie ograniczeniem jest obowiązek zakrywania ust i nosa, określony in abstracto w art. 46b pkt 13
ustawy z 5.12.2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz.
2069 ze zm.; dalej: ZapobChoróbU) i precyzowany, także co do czasu obowiązywania, w kolejnych rozporządzeniach
wykonawczych.
Obowiązek zakrywania ust i nosa na drogach i placach, czyli w przestrzeni otwartej, obowiązywał na podstawie kilku
kolejnych rozporządzeń, a ostatnio w § 25 ust. 1 pkt 2 lit a rozporządzenia Rady Ministrów z 6.5.2021 r. w sprawie
ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii (Dz.U. z 2021 r.
poz. 861), który to przepis został uchylony 6.6.2021 r.
Stanowisko SN
Sąd odmówił udzielenia odpowiedzi na postawione pytanie. Zdaniem sądu istnieje dominująca linia orzecznicza,
w myśl której zmianą ustawy, w tym także dekryminalizacją (nazywaną także depenalizacją), jest również zmiana
aktów wykonawczych, do których odsyła przepis karny ustawy. Tak przecież przyjmowano konsekwentnie na gruncie
wykroczeń przeciwko mieniu, gdzie o tym, czy kradzież jest przestępstwem czy wykroczeniem przez długi czas

decydowało minimalne wynagrodzenia za pracę, konkretyzowane corocznie w drodze rozporządzenia. Nie jest więc
tak, że istnieje zasadnicza wątpliwość wyrażona w pytaniu skierowanym przez sąd odwoławczy. Należy bowiem na
to pytanie odpowiedzieć twierdząco.
Sąd Najwyższy zgodził się jednak z sądem pytającym, że efekt takiego postawienia sprawy nie jest zgodny
z wykładnią celowościową, a więc przynosi efekt, który można uznać za niesprawiedliwy. Jednak z formalnego
punktu widzenia art. 2 KW ma charakter ogólny i działanie tego przepisu może być wyłączone tylko na podstawie
szczególnego przepisu intertemporalnego zawartego w ustawach zmieniających prawo na czas epidemii. Takiej
szczególnej regulacji jednak nie wprowadzono, mimo że dostrzegano taką potrzebę.

Komentarz
Nie ma wątpliwości, że wykładnia przeprowadzona przez SN jest trafna. Nie ma też wątpliwości, że powstały efekt
jest niesprawiedliwy i nie uwzględnia społecznego celu, dla jakiego ustanawiano ograniczenia covidowe. Trzeba
jednak zawsze pamiętać, że na gruncie prawa karnego obowiązuje zasada ścisłego rygoryzmu działań na niekorzyść
sprawców czynów zabronionych. Innymi słowy sama tylko wykładnia celowościowa nie może przynieść efektu mniej
korzystnego dla sprawcy niż wynikający w brzmienia przepisu (litery prawa). I to nie podlega żadnej dyskusji, bo
inaczej prawo karne straci kręgosłup i stanie się elastycznym środkiem dowolnego karania w rękach władzy
publicznej.
Można więc powiedzieć, że M.R. miał szczęście, ponieważ wręcz przesądzone jest już, że nałożona na niego
grzywna zostanie zniesiona.
Na marginesie należy zauważyć, że jest to przykład nierzadkiej sytuacji, w której SN formalnie odmawia udzielenia
odpowiedzi na pytanie prawne, czyli nie wydaje uchwały, ale w uzasadnieniu postanowienia w tej sprawie jednak
udziela odpowiedzi.

Postanowienie SN z 9.3.2022 r., I KZP 12/21,

Sąd Najwyższy podjął decyzję o odmowie udzielenia odpowiedzi na postawione pytanie, argumentując, że zmiana rozporządzenia stanowi dekryminalizację. Choć efekt może być postrzegany jako niesprawiedliwy, zasady prawa karnego wymagają rygoru. Warto zauważyć, że formalna odmowa udzielenia odpowiedzi nie wyklucza udzielenia odpowiedzi w uzasadnieniu postanowienia.