Zmiana kwalifikacji prawnej czynu a skład sądu odwoławczego

Jeżeli skład sądu zależy od kwalifikacji prawnej czynu, to w przypadku zmiany tej kwalifikacji w toku procesu zawsze należy brać pod uwagę kwalifikację przyjmowaną aktualnie. Obowiązujące ograniczenia procesowe co do zmiany kwalifikacji prawnej czynu na surowszą nie rozciągają się na kwestię właściwego składu sądu. Publikacja omawia problematykę składu sądu odwoławczego w kontekście zmiany kwalifikacji prawnej czynu i konsekwencji wynikających z tego dla procesu apelacyjnego.

Tematyka: zmiana kwalifikacji prawnej, skład sądu odwoławczego, postępowanie apelacyjne, kwalifikacja czynu, sąd II instancji, stanowisko SN, KoronawirusU, apelacja, przestępstwo, skład sądu, kwalifikacja surowsza

Jeżeli skład sądu zależy od kwalifikacji prawnej czynu, to w przypadku zmiany tej kwalifikacji w toku procesu
zawsze należy brać pod uwagę kwalifikację przyjmowaną aktualnie, czyli tę zmienioną. Obowiązujące w II
instancji ograniczenia procesowe co do rozstrzygnięć na niekorzyść oskarżonego, w tym co do zmiany
kwalifikacji prawnej czynu na surowszą, nie rozciągają się jednak na kwestię właściwego składu sądu.
Oznacza to, że jeśli sąd II instancji uważa, że właściwa jest kwalifikacja surowsza, to według niej powinien
zostać wyznaczony skład sądu także w sytuacji, w której kwalifikacja ta nie może być przyjęta przy
kształtowaniu odpowiedzialności oskarżonego.
Stan faktyczny
S.S. został oskarżony o rozbój, tj. o czyn z art. 280 § 1 KK, zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 12.
Postępowanie przygotowawcze prowadzono w formie śledztwa. SR skazał S.S., ale zmienił kwalifikację prawną jego
czynu na wypadek mniejszej wagi, czyli na art. 283 KK, przewidujący karę pozbawienia wolności do lat 5.
Rozpatrując apelację wniesioną na korzyść oskarżonego, Sąd odwoławczy powziął wątpliwość co do należytego
składu sądu, którą wyraził następującym pytaniem prawnym, skierowanym do SN:
„Czy na etapie postępowania apelacyjnego sprawa, w której zarzucono popełnienie przestępstwa z art. 280 § 1 KK,
lecz sąd I instancji przypisał oskarżonemu odpowiedzialność za przestępstwo zakwalifikowane z przepisu
przewidującego zagrożenie karą pozbawienia wolności, której górna granica nie przekracza 5 lat, jest, w myśl art.
14fa. 1 ustawy z 2.3.2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem
i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (t.j. Dz. U. z 2021 r.
poz. 2095; dalej: KoronawirusU), sprawą o przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności, której górna granica
nie przekracza 5 lat, w sytuacji gdy apelację wniesiono jedynie na korzyść oskarżonego, i w związku z tym podlega
rozpoznaniu w postępowaniu apelacyjnym w składzie jednoosobowym?”.
Stan prawny
Zgodnie z przywołanym wyżej art. 14fa KoronawirusU w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego
albo stanu epidemii, ogłoszonego z powodu COVID-19, oraz w okresie roku po ich odwołaniu, w sprawach
rozpoznawanych według przepisów KPK o przestępstwa zagrożone karą pozbawienia wolności, której górna granica
nie przekracza 5 lat, na rozprawie apelacyjnej sąd orzeka w składzie jednego sędziego, jeżeli w I instancji sąd
orzekał w takim samym składzie.
Natomiast w myśl ogólnych regulacji procesowych sąd apelacyjny orzeka w składzie wieloosobowym (trzech albo
pięciu sędziów – art. 29 KPK), a skład jednoosobowy możliwy jest wtedy, gdy postępowanie przygotowawcze
zakończyło się w formie dochodzenia, oraz w sprawach z oskarżenia prywatnego (art. 449 § 2 KPK).
Poprawienie kwalifikacji prawnej na niekorzyść oskarżonego może nastąpić tylko wtedy, gdy wniesiono środek
odwoławczy na jego niekorzyść (art. 455 KPK).
Stanowisko SN
SN wyodrębnił z zadanego pytania prawnego dwie kwestie, które ujął i rozstrzygnął następująco:
1. Jaka okoliczność jest miarodajna dla ustalenia składu sądu właściwego do rozpoznania sprawy na rozprawie
apelacyjnej? Czy za wiążące w tym zakresie należy przyjąć stanowisko aktu oskarżenia co do kwalifikacji czynu,
czy też kwalifikację (subsumpcję) przyjętą przez sąd I instancji?;
2. Czy działanie zakazu refomationis in peius rozciąga się także na kwestię składu sądu jako wynikającą
z wchodzącej w grę zmiany kwalifikacji prawnej czynu na surowszą?
Ad. 1. SN wskazał, że od dekad stanowisko sądów w tej kwestii jest jednolite. Dla ustalenia składu sądu miarodajna
jest aktualna kwalifikacja prawna czynu. Najczęściej dotyczy zestawienia kwalifikacji zaproponowanej przez
oskarżyciela i kwalifikacji przyjętej później przez sąd I instancji. Chodzi tu jednak także o zestawienie kwalifikacji
przyjętej przez sąd I instancji i kwalifikacji przyjętej później przez sąd II instancji. W obu układach decydujące
znaczenie ma kwalifikacja późniejsza, czyli jak wspomniano – aktualna. W odniesieniu do tego drugiego układu SN
dodał, że zarządzenie prezesa sądu (przewodniczącego wydziału, upoważnionego sędziego) w przedmiocie
wyznaczenia składu nie ma charakteru wiążącego dla składu sądu wyznaczonego do merytorycznego rozpoznania
sprawy. W każdym układzie procesowym sąd odwoławczy jest zobligowany do poddania dokładnej analizie kwestii
prawidłowości kwalifikacji prawnej przyjętej przez sąd I instancji. Niezależnie więc od kierunku zaskarżenia

i podniesionych w środku odwoławczym zarzutów kwalifikacja prawna jest zawsze obiektem kontroli ze strony sądu
odwoławczego.
Ad. 2. Z tego, że dokonanie przez sąd prawnej modyfikacji wadliwie przyjętej kwalifikacji prawnej i ewentualne
przeprowadzenie korekty w sferze stosowanych środków reakcji karnej jest w danym postępowaniu niedopuszczalne
(z uwagi na dyspozycję art. 434 § 1 KPK bądź art. 455 zd. drugie KPK), bynajmniej nie wynika, że bariery te
„promieniują” na kwestię dokonania kwalifikacji prawnej na użytek ustalenia właściwego składu sądu i wiążą przy tej
właśnie ocenie. Ustalenie właściwego składu sądu orzekającego na rozprawie apelacyjnej (art. 14fa KoronawirusU)
winno korespondować z obiektywnie prawidłową (i jak była mowa w pkt 1. – aktualną) kwalifikacją prawną czynu.
Irrelewantne są tu więc bariery procesowe albo ograniczenia prawnomaterialne, blokujące dokonanie obiektywnej
kwalifikacji prawnej na określonym etapie postępowania bądź wyłączające in concreto możliwość zastosowania
określonych środków reakcji prawnokarnej.

Komentarz
Stanowisko SN w obu kwestiach jest trafne i starannie uzasadnione. Uzasadniając jednolitość omawianego kierunku
orzeczniczego, SN przywołał nawet orzeczenie z 1919 r. Przywołanie to uzmysłowiło, że od kilku lat możemy już
argumentować, że dana teza wyrażana jest w orzecznictwie polskim już od wieku (niech historycy prawa wybaczą tu
niecofanie się ze względów praktycznych do orzecznictwa przedrozbiorowego).
Natomiast gwoli dokładności sprawozdawczej dodajmy, że SN uchylił się od udzielenia formalnej odpowiedzi na
postawione pytanie, czyli odmówił podjęcia uchwały, co nie przeszkodziło mu wypowiedzieć się co do meritum
w uzasadnieniu omawianego postanowienia.

Postanowienie SN z 9.3.2022 r., I KZP 18/21,

Stanowisko SN wskazuje, że miarodajna dla ustalenia składu sądu jest aktualna kwalifikacja prawna czynu. Bariery procesowe nie blokują dokonania obiektywnej kwalifikacji prawnej na etapie postępowania apelacyjnego. SN podkreślił konieczność analizy kwestii prawidłowości kwalifikacji przyjętej przez sąd I instancji przez sąd odwoławczy.