Powinności sądu odwoławczego w kwestii wydania orzeczenia merytorycznego
Obowiązujące przepisy procedury karnej ustanawiają, że sąd odwoławczy wydaje orzeczenie merytoryczne, a nie kasatoryjne, co było kluczowym elementem analizy w sprawie uniewinnienia oskarżonego W.C. przez Sąd Najwyższy. Uzasadnienie SN podkreśliło konieczność ograniczenia wyroków kasatoryjnych i szerokie uprawnienia sądu odwoławczego w sferze postępowania dowodowego.
Tematyka: procedura karne, sąd odwoławczy, orzeczenie merytoryczne, wyrok Sądu Najwyższego, uniewinnienie, postępowanie dowodowe
Obowiązujące przepisy procedury karnej ustanawiają, że sąd odwoławczy wydaje orzeczenie merytoryczne, a nie kasatoryjne, co było kluczowym elementem analizy w sprawie uniewinnienia oskarżonego W.C. przez Sąd Najwyższy. Uzasadnienie SN podkreśliło konieczność ograniczenia wyroków kasatoryjnych i szerokie uprawnienia sądu odwoławczego w sferze postępowania dowodowego.
Obowiązujące przepisy procedury karnej (art. 437 § 1 i 2 KPK) ustanawiają regułę, że sąd odwoławczy, po rozpoznaniu sprawy wydaje orzeczenie merytoryczne (utrzymujące w mocy zaskarżone orzeczenie lub zmieniające zaskarżone orzeczenie), a nie orzeczenie kasatoryjne (uchylające zaskarżone orzeczenie i przekazujące sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania). Opis stanu faktycznego Sąd Rejonowy w P., wyrokiem z 11.6.2021 r., II K 643/20 uniewinnił oskarżonego W.C., od zarzucanego mu aktem oskarżenia czynu polegającego na tym, że w dacie bliżej nieustalonej 5.2016 r. w P. przez zamontował w samochodzie marki Iveco Daily wał pędny, w którym wykonano na jego zlecenie modyfikację niezgodną z technologią producenta, co było bezpośrednią przyczyną zdarzenia drogowego zaistniałego 30.5.2016 r. w miejscowości R., w wyniku którego, pasażer pojazdu J.Ł. doznał obrażeń ciała powodujących jego śmierć 27.8.2016 r., tj. przestępstwa z art. 160 § 1 KK w zb. z art. 155 KK, w zw. z art. 11 § 2 KK. Wskutek apelacji wniesionych na niekorzyść oskarżonego przez prokuratora i pełnomocnika oskarżycielki posiłkowej, Sąd Okręgowy w P. wyrokiem z 7.12.2021 r., II Ka 282/21 uchylił zaskarżony wyrok w całości i sprawę przekazał Sądowi Rejonowemu w P. do ponownego rozpoznania. Ze skargą na wyrok kasatoryjny wystąpił obrońca oskarżonego. Zaskarżonemu orzeczeniu zarzucił obrazę przepisów postępowania, mającą wpływ na jego treść, a mianowicie art. 437 § 2 zdanie drugie in fine KPK. Mając na względzie powyższy zarzut skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w P. do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym. W pisemnej odpowiedzi na skargę Prokurator Rejonowy w S. wniósł o jej oddalenie. Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu skargi obrońcy oskarżonego, uchylił zaskarżony wyrok i sprawę przekazał Sądowi Okręgowemu w P. do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym. Uzasadnienie SN Zdaniem Sądu Najwyższego skarga obrońcy oskarżonego okazała się uzasadniona. Sąd Najwyższy wielokrotnie wskazywał, że aktualnie obowiązujące przepisy procedury karnej (art. 437 § 1 i 2 KPK) ustanawiają regułę, że sąd odwoławczy, po rozpoznaniu sprawy wydaje orzeczenie merytoryczne (utrzymujące w mocy zaskarżone orzeczenie lub zmieniające zaskarżone orzeczenie), a nie orzeczenie kasatoryjne (uchylające zaskarżone orzeczenie i przekazujące sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania). Możliwość wydania przez sąd odwoławczy orzeczenia o charakterze kasatoryjnym stanowi wyjątek, uzasadniony bądź procesowymi ograniczeniami swobody orzekania sądu odwoławczego, bądź też zaistnieniem takich rażących uchybień w procedowaniu sądu pierwszej instancji, które wręcz dyskwalifikują postępowanie przed sądem a quo jako podstawę rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego (zob. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 22.5.2019 r., I KZP 3/19, ). Z powyższymi uregulowaniami koresponduje również przepis art. 452 § 2 KPK wprowadzający zasadę, że sąd odwoławczy sam przeprowadza dowody, nie uchyla zaś – w celu ich przeprowadzenia – zaskarżonego wyroku przekazując sprawę sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania (zob. D. Świecki, Postępowanie odwoławcze w sprawach karnych. Komentarz i orzecznictwo, Warszawa 2018, s. 348; wyroki Sądu Najwyższego: z 20.12.2018 r., IV KS 29/18, ; z 4.7.2019 r., V KS 18/19, ). Takie ukształtowanie pozycji i zadań sądu odwoławczego powiązane z przyznaniem mu szerokich uprawnień w sferze postępowania dowodowego uzasadnione było potrzebą ograniczenia liczby wyroków kasatoryjnych do tych sytuacji, w których przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania sądowi meriti było niezbędne dla realizacji celów postępowania karnego (por. również postanowienie SN z 26.1.2021 r., IV KS 1/21, ). Uregulowania w zakresie możliwości wydania wyroku kasatoryjnego ograniczają jednocześnie zakres kognicji Sądu Najwyższego rozpatrującego skargę opartą na przepisach rozdziału 55a KPK. Zadaniem Sądu Najwyższego jest wyłącznie skontrolowanie, czy zachodzi tzw. bezwzględna przyczyna odwoławcza z art. 439 § 1 KPK, albo czy sąd odwoławczy uchylił wyrok mimo braku formalnej przeszkody, określonej w art. 454 KPK do wydania wyroku zmieniającego oraz czy jest konieczne przeprowadzenie w całości przewodu sądowego (art. 437 § 2 in fine KPK). Sąd odwoławczy podzielił stanowisko apelujących w odniesieniu do dowolnej oceny zeznań świadka P.W. oraz wyjaśnień oskarżonego. Przedstawiając stosowną argumentację w tym zakresie odwołał się do zeznań świadków: J.B., F.K., R.L., W.B., jak również opinii biegłych A.O. i J.D. W konkluzji swoich rozważań doszedł do wniosku, że „dokonana przez Sąd Rejonowy ocena dowodów nosi znamiona dowolności, zaś poczynione ustalenia faktyczne mają status wadliwych”. Sąd Okręgowy nie odniósł się przy tym do zarzutów naruszenia art. 424 § 1 pkt. 1 KPK i art. 172 KPK w zw. art. 366 KPK, z zw. z art. 410 KPK podniesionych przez pełnomocnika oskarżycielki posiłkowej uznając – po myśli art. 436 KPK – że rozpoznanie pozostałych uchybień byłoby przedwczesne lub bezprzedmiotowe dla dalszego toku postępowania. Uchylenie zaskarżonego apelacjami wyroku połączone z nakazem dokonania nie tylko ponownej oceny zgromadzonych już dowodów, ale obszernego uzupełnienia materiału dowodowego, przeczy stanowisku, jakoby w sprawie zachodziła konieczność przeprowadzenia na nowo przewodu w całości, o której mowa w art. 437 § 2 zdanie drugie in fine KPK. Sąd Najwyższy – wyjaśniając zakres przedmiotowy tej przesłanki uchylenia przez sąd odwoławczy zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania – stwierdził, że zachodzi ona wówczas, gdy orzekający sąd pierwszej instancji naruszył przepisy prawa procesowego, co skutkowało, w realiach sprawy, nierzetelnością prowadzonego postępowania sądowego, uzasadniającą potrzebę powtórzenia (przeprowadzenia na nowo) wszystkich czynności procesowych składających się na przewód sądowy w sądzie pierwszej instancji (zob. uchwałę SN z 22.5.2019 r., I KZP 3/19, ). W niniejszej sprawie taka okoliczność nie miała miejsca. Natomiast konieczność uzupełnienia postępowania dowodowego, względnie potrzeba dokonania ponownej, spełniającej wymogi art. 7 KPK, oceny dowodów już zgromadzonych nie mieści się w ustawowych podstawach orzeczenia kasatoryjnego, w znaczeniu wynikającym z art. 437 § 2 zdanie drugie in fine KPK, bez względu na rangę tych dowodów i ich znaczenie dla wyniku postępowania. Jeżeli więc Sąd II instancji dopatruje się – w płaszczyźnie zarzutów środka odwoławczego – określonych mankamentów w sferze kompletowania i oceny materiału dowodowego, obligowany jest uzupełnić postępowanie dowodowe we własnym zakresie, a następnie dokonać swobodnej oceny całokształtu zgromadzonego w sprawie materiału (art. 7 KPK). Uchylenie się od konwalidacji wadliwości postępowania meriti w stopniu umożliwiającym zajęcie własnego, niebudzącego wątpliwości stanowiska i wydanie orzeczenia merytorycznego, o jakim mowa w art. 437 § 1 i 2 KPK połączone ze scedowaniem tego, w trybie art. 442 § 1 i 3 KPK, na sąd meriti, który miałby ponownie rozpoznawać sprawę, jest – w świetle art. 437 § 2 zdanie drugie KPK – niedopuszczalne, z wyjątkiem przypadków przewidzianych w art. 439 KPK oraz w razie zaktualizowania się zakazu ne peius, o jakim stanowi art. 454 § 1 KPK. Stwierdzenie, że w sprawie doszło do naruszenia podniesionego w skardze przepisu art. 437 § 2 zdanie drugie KPK okazało się wystarczające do jej uwzględnienia, co skutkować musiało uchyleniem zaskarżonego wyroku Sądu odwoławczego i przekazaniem sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym. Odnosząc się natomiast do dalszej argumentacji skarżącego, nawiązującej szczegółowo do zgromadzonych w sprawie dowodów osobowych, należało przypomnieć, że Sąd Najwyższy z uwagi na prawne uwarunkowania rozwiązania konstrukcji skargi na orzeczenie sądu odwoławczego nie jest uprawniony do dokonywania oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego (zob. np. postanowienia SN: z 12.1.2022 r., IV KS 64/21, ; z 11.6.2021 r., III KS 1/21, ). Z tych powodów uwzględniając skargę, należało uchylić wyrok Sądu odwoławczego i sprawę przekazać temu Sądowi do ponownego rozpoznania. Ponownie rozpoznając sprawę Sąd Okręgowy będzie miał na uwadze, że na obecnym etapie postępowania zarówno obowiązek gromadzenia dowodów, jak i swobodnej ich oceny – w płaszczyźnie zarzutów podniesionych w obu wywiedzionych apelacjach – ciążą wyłącznie na Sądzie odwoławczym. Dlatego Sąd ten dokona ponownej oceny kompletności podstawy dowodowo - faktycznej sprawy, rozważając przy tym ewentualną potrzebę uzupełnienia bądź weryfikacji materiału dowodowego w kierunku zaproponowanym w pisemnym uzasadnieniu uchylonego przez Sąd Najwyższy wyroku. Komentarz Analiza pisemnych motywów wyroku Sądu Okręgowego prowadzi do wniosku, że podstawą wydania wyroku kasatoryjnego było stwierdzenie szeregu uchybień w sferze kompletowania i oceny materiału dowodowego przez Sąd I instancji. Skutku owych uchybień dla przedmiotu procesu Sąd odwoławczy jednak nie określił, o czym przekonują – świadczące o dużej powściągliwości w tym zakresie – stwierdzenia zawarte w części dotyczącej oceny zasadności zarzutów apelacji, jak również niewskazanie – jako podstawy uchylenia wyroku Sądu meriti – przepisu art. 454 § 1 KPK. Na tle rozpoznawanej sprawy jawi się bezsporne twierdzenie, że Sąd Najwyższy podjął słuszną decyzję uznając zasadność skargi na wyrok. Wyrok Sądu Najwyższego z 21.4.2022 r., III KS 25/22
Analiza motywów wyroku Sądu Okręgowego i decyzja Sądu Najwyższego potwierdzają uzasadnienie skargi na wyrok odwoławczy. W rezultacie, wyrok Sądu Najwyższego z 21.4.2022 r., III KS 25/22, uchylił orzeczenie odwoławcze i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania.