Wznowienie postępowania karnego w przypadku wyroku zaocznego

Osoba skazana w trybie zaocznym może zostać pozbawiona prawa do wznowienia postępowania tylko wtedy, gdy spełnione są warunki określone w art. 8 ust. 2 dyrektywy 2016/343. Publikacja omawia stan faktyczny dotyczący przypadku, w którym osoba zbiegła, organy nie ustaliły jej miejsca pobytu, oraz interpretację TSUE dotyczącą prawa do obecności na rozprawie i wznowienia postępowania karnego.

Tematyka: wznowienie postępowania, wyrok zaocznym, TSUE, dyrektywa 2016/343, prawo do obecności, interpretacja prawa

Osoba skazana w trybie zaocznym może zostać pozbawiona prawa do wznowienia postępowania tylko
wtedy, gdy spełnione są warunki określone w art. 8 ust. 2 dyrektywy 2016/343. Dotyczy to również przypadku,
w którym ta osoba zbiegła, a organy nie zdołały ustalić miejsca jej pobytu.
Stan faktyczny
Bułgarska prokuratura wszczęła postępowanie karne przeciwko IR, oskarżając go o udział w zorganizowanej grupie
przestępczej, mającej na celu popełnianie przestępstw skarbowych. Akt oskarżenia został doręczony IR do rąk
własnych. Wskazał on adres, pod którym można się było z nim skontaktować. W chwili rozpoczęcia etapu
postępowania sądowego nie można było ustalić jego miejsca pobytu. Wyznaczony z urzędu obrońca również nie
nawiązał kontaktu z IR. Ze względu na wadliwość aktu oskarżenia doręczonego IR ten akt został uznany za
nieważny, a postępowanie zostało umorzone. Następnie sporządzono nowy akt oskarżenia i postępowanie zostało
podjęte, a IR był ponownie poszukiwany, lecz nie zdołano ustalić jego miejsca pobytu. Sąd odsyłający uznał, że IR
zbiegł. Wątpliwości sądu odsyłającego dotyczyły kwestii, czy w tej sytuacji może odbyć się rozprawa, oraz czy
w stosownym wypadku może IR może zostać skazany w trybie zaocznym, nie mając możliwości bezpośredniego
powołania się po doręczeniu mu wyroku skazującego na przyznane w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady
(UE) 2016/343 z 9.3.2016 r. w sprawie wzmocnienia niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do
obecności na rozprawie w postępowaniu karnym (Dz.Urz. UE L z 2016 r. Nr 65, s. 1) prawo do wznowienia
postępowania lub do skorzystania z równoważnego środka prawnego, prowadzącego do ponownego rozpatrzenia
sprawy w jego obecności.
Stanowisko TSUE
Zgodnie z art. 1 dyrektywy 2016/343 jej celem jest ustanowienie wspólnych norm minimalnych, dotyczących
niektórych elementów postępowania karnego, w tym „prawa do obecności na rozprawie”. W art. 8 ust. 1 dyrektywy
2016/343 nałożono na państwa członkowskie obowiązek czuwania nad przestrzeganiem tego prawa. Jednakże na
mocy art. 8 ust. 2 i 4 dyrektywy 2016/343 państwa członkowskie mogą pod pewnymi warunkami uregulować
przeprowadzenie postępowania w trybie zaocznym. Zgodnie z art. 9 dyrektywy 2016/343 państwa członkowskie
powinny czuwać nad tym aby w przypadku, gdy takie postępowanie jest prowadzone, a warunki określone w art. 8
ust. 2 dyrektywy 2016/343 nie zostały spełnione, zainteresowany miał prawo „do wznowienia postępowania lub
innego środka prawnego, który umożliwia ponowne rozpoznanie sprawy co do jej istoty, […] i który może prowadzić
do uchylenia pierwotnego orzeczenia”.
Trybunał podkreślił, że osoba skazana w trybie zaocznym może zostać pozbawiona prawa do wznowienia
postępowania tylko wtedy, gdy spełnione są warunki określone w art. 8 ust. 2 dyrektywy 2016/343. Z art. 8 ust.
2 dyrektywy 2016/343 wynika, że spełnienie warunków określonych w tym przepisie oznacza albo to, że dana osoba
została poinformowana we właściwym czasie o rozprawie oraz o konsekwencjach niestawiennictwa, albo to, że
została po prostu poinformowana o rozprawie, gdy jest ona reprezentowana przez umocowanego obrońcę z wyboru
lub wyznaczonego z urzędu. Rzecznik generalny w pkt 34 opinii wskazał, że przewidziana w art. 8 ust. 2 i 3
dyrektywy 2016/343 możliwość przeprowadzenia rozprawy zaocznej i wykonania orzeczenia bez zapewnienia prawa
do wznowienia postępowania opiera się na założeniu, że w sytuacji, o której mowa w art. 8 ust. 2 dyrektywy
2016/343, dana osoba, będąc należycie poinformowana, dobrowolnie i jednoznacznie zrzekła się prawa do
obecności na rozprawie.
Trybunał stwierdził, że w świetle celu przepisy tej dyrektywy, dotyczące prawa do obecności na rozprawie i prawa do
wznowienia postępowania, należy interpretować w taki sposób, aby zapewnić poszanowanie prawa do obrony.
Trzeba także zapobiec temu, aby osoba, która, mimo że została powiadomiona o rozprawie, zrezygnowała nie
wyraźnie albo w sposób dorozumiany, lecz jednoznaczny z obecności na rozprawie, mogła po wydaniu
wyroku zaocznego domagać się wznowienia postępowania i w ten sposób, poprzez nadużycie prawa, szkodzić
skuteczności ścigania oraz prawidłowemu sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości.
Na podstawie motywu 36 dyrektywy 2016/343 TSUE wskazał, że wolą unijnego prawodawcy było uznanie, iż za
należyte powiadomienie zainteresowanego należy uważać dokonane we właściwym czasie doręczenie mu
wezwania do rąk własnych lub przekazanie mu inną drogą urzędowej informacji o terminie i miejscu rozprawy
w sposób, który umożliwia dowiedzenie się o niej. Z motywu tego wynika również, że powiadomienie danej osoby we
właściwym czasie o konsekwencjach niestawiennictwa oznacza w szczególności powiadomienie tej osoby, iż
„orzeczenie może zostać wydane pod jej nieobecność na rozprawie”. Trybunał stwierdził, że sąd krajowy powinien
zbadać, czy zostały spełnione warunki określone w art. 8 ust. 2 dyrektywy 2016/343. Powinien on ustalić, czy do
zainteresowanego wystawiono dokument urzędowy, wymieniający jednoznacznie datę i miejsce rozprawy, oraz

w przypadku braku reprezentacji przez umocowanego adwokata - konsekwencje ewentualnego braku stawiennictwa.
Ponadto do tego sądu należy weryfikacja, czy dokument ten został doręczony we właściwym czasie, czyli w dniu
dostatecznie poprzedzającym ustalony termin rozprawy, tak aby umożliwić zainteresowanemu skuteczne
przygotowanie obrony, jeżeli zdecyduje się on wziąć udział w rozprawie. W celu dokonania tych ustaleń sąd ten
może oprzeć się na zasadach wzywania na rozprawę, które są przewidziane w prawie krajowym.
Trybunał uznał, że osoby oskarżone, które zbiegły, są objęte hipotezą art. 8 ust. 4 dyrektywy 2016/343, jeżeli
warunki określone w art. 8 ust. 2 dyrektywy 2016/343 nie zostały spełnione. W ocenie TSUE ta dyrektywa stoi zatem
na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które wyklucza prawo do wznowienia postępowania tylko z tego powodu,
że zainteresowana osoba zbiegła, a władze nie zdołały ustalić miejsca jej pobytu. Trybunał podkreślił, że tylko wtedy,
gdy z precyzyjnych i obiektywnych przesłanek wynika, że dana osoba, będąc urzędowo powiadomiona o tym, że
jest oskarżona o popełnienie przestępstwa, a zatem wiedząc, że w jej sprawie odbędzie się rozprawa, rozmyślnie
działa w ten sposób, aby nie otrzymać urzędowego powiadomienia o dacie i miejscu rozprawy, taką osobę,
z zastrzeżeniem jednak szczególnych potrzeb osób wymagających szczególnego traktowania, o których mowa
w motywach 42 i 43 dyrektywy 2016/343, można uznać za osobę, która została powiadomiona o rozprawie, i która
dobrowolnie i jednoznacznie zrzekła się prawa do obecności na niej.
Trybunał stwierdził, że w niniejszej sprawie w świetle wykładni art. 8 ust. 2 dyrektywy 2016/343, wynikającej
z powyższych rozważań, sąd odsyłający powinien zbadać a, czy IR powinien korzystać z prawa do wznowienia
postępowania lub innego środka prawnego, pozwalającego na ponowną ocenę istoty spraw, czy został on
poinformowany o rozprawie we właściwym czasie, jak również, w przypadku braku reprezentacji przez umocowanego
adwokata, o konsekwencjach niestawiennictwa, a także czy zrzekł się w sposób dorozumiany, lecz jednoznaczny,
prawa do udziału w tej rozprawie.
Reasumując, TSUE orzekł, że art. 8 i 9 dyrektywy 2016/343 należy interpretować w ten sposób, iż w sprawie
oskarżonego, którego właściwe organy krajowe, pomimo poczynionych w rozsądnym zakresie starań, nie
zdołały ustalić miejsca stałego pobytu, i któremu organy te nie zdołały w związku z tym przekazać informacji
dotyczących toczącego się przeciwko niemu procesu, może odbyć się rozprawa oraz w stosownym wypadku
może on zostać skazany w trybie zaocznym. W takim wypadku co do zasady powinien mieć on możliwość
bezpośredniego powołania się po doręczeniu mu wyroku skazującego na przyznane w dyrektywie 2016/343
prawo do wznowienia postępowania lub do skorzystania z równoważnego środka prawnego, prowadzącego
do ponownego rozpatrzenia istoty sprawy w jego obecności. Oskarżonemu można jednak odmówić tego
prawa, jeżeli z precyzyjnych i obiektywnych przesłanek wynika, że otrzymał on wystarczające informacje aby
wiedzieć, że w jego sprawie odbędzie się rozprawa, a w drodze rozmyślnych działań i z zamiarem uchylenia
się od wymiaru sprawiedliwości uniemożliwił on organom urzędowe powiadomienie go o rozprawie.

Komentarz
W niniejszym wyroku TSUE określił, jakie kryteria powinien wziąć pod uwagę sąd krajowy, badając prawo do
wznowienia postępowania karnego, jeśli oskarżony zbiegł. W uzasadnieniu tego wyroku Trybunał dokonał wykładni
językowej, systemowej oraz celowościowej, z których wynika, że osoba skazana w trybie zaocznym może zostać
pozbawiona prawa do wznowienia postępowania tylko wtedy, gdy spełnione są warunki określone w art. 8 ust. 2
dyrektywy 2016/343. W ocenie TSUE sytuacja takiej osoby, która otrzymała wystarczające informacje, aby wiedzieć,
że w jej sprawie odbędzie się rozprawa, i która poprzez umyślne działania i z zamiarem uchylania się od wymiaru
sprawiedliwości uniemożliwiła władzom urzędowe powiadomienie jej o rozprawie we właściwym czasie w drodze
dokumentu, mieści się w hipotezie art. 8 ust. 2 dyrektywy 2016/343. Istnienie takich precyzyjnych i obiektywnych
przesłanek można stwierdzić na przykład wtedy, gdy dana osoba umyślnie podała nieprawidłowy adres organom
krajowym właściwym w sprawach karnych lub nie przebywa już pod podanym adresem.
Prezentowany wyrok ma w pełni zastosowanie do wykładni art. 540b KPK.

Wyrok TSUE z 19.5.2022 r., w spr. Spetsializirana prokuratura (Proces zbiegłego oskarżonego), C-569/20,

TSUE podkreślił konieczność poszanowania prawa do obrony osoby skazanej w trybie zaocznym oraz zapobiegania nadużyciom. Wyrok wskazał, że zbiegła osoba może być objęta hipotezą dyrektywy 2016/343, jeśli warunki nie zostały spełnione. Wniosek końcowy dotyczył interpretacji art. 8 i 9 dyrektywy 2016/343 w kontekście oskarżonego, któremu władze nie mogły przekazać informacji o procesie.