Negatywna przesłanka procesowa w postaci śmierci skazanego wyłączająca ściganie

Publikacja omawia problem negatywnej przesłanki procesowej w postaci śmierci skazanego, która może wyłączyć możliwość ścigania w procesie karnym. Przytoczone są przepisy prawa oraz analizowane są konsekwencje prawne związane z tym zagadnieniem.

Tematyka: śmierć skazanego, negatywna przesłanka procesowa, kasacja, postępowanie karne, wykonywanie kary, Sąd Najwyższy, konsekwencje prawne

W myśl dyspozycji art. 529 KPK wniesieniu i rozpoznaniu kasacji na korzyść oskarżonego nie stoi na
przeszkodzie wykonanie kary, zatarcie skazania, akt łaski ani też okoliczność wyłączająca ściganie lub
uzasadniająca zawieszenie postępowania.
Opis stanu faktycznego
Prokurator Generalny, na podstawie art. 521 § 1 ustawy z 6.6.1997 r. Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz.U.
z 2021 r. poz. 534; dalej: KPK) zaskarżył wyrok SO w W. z 21.4.2016 r., IX Ka 1209/15, w zakresie orzeczenia
o utrzymaniu w mocy rozstrzygnięcia SR w W. z 24.4.2015 r., IV K 13/11, na korzyść oskarżonego Z.T. Uczynił to na
zasadzie art. 523 § 1 KPK, art. 526 § 1 KPK i art. 537 § 1 i 2 KPK, zarzucając wyrokowi rażące i mające istotny
wpływ na treść wyroku naruszenie przepisu prawa materialnego, a mianowicie art. 71 § 1 ustawy z 6.6.1997 r.
Kodeks karny (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1138; dalej: KK).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu kasacji wniesionej przez Prokuratora Generalnego na korzyść skazanego, uchylił
wyrok sądu odwoławczego w zakresie, w którym utrzymano w mocy rozstrzygnięcie sądu I instancji, co do kary
grzywny orzeczonej wobec Z.T. i postępowanie w tym zakresie umorzył na podstawie art. 17 § 1 pkt 5 KPK.
Uzasadnienie SN
Zdaniem SN kasacja wniesiona przez Prokuratora Generalnego okazała się oczywiście zasadna, co uzasadniało jej
rozpoznanie i wydanie orzeczenia harmonizującego z zawartym w niej wnioskiem na posiedzeniu w trybie art. 535 §
5 KPK.
W pierwszej kolejności należało się jednak odnieść do tego, czy rozpoznanie nadzwyczajnego środka zaskarżenia
było w niniejszym układzie procesowym obligatoryjne, czy też (być może) dopuszczalną i wystarczającą reakcją
procesową na kasację wniesioną przez Prokuratora Generalnego mogło być umorzenie postępowania kasacyjnego
z uwagi na wystąpienie okoliczności wyłączającej ściganie. Chodzi o to, że już w dacie wniesienia nadzwyczajnego
środka zaskarżenia doszło do zmaterializowania się okoliczności wyłączającej ściganie, tj. negatywnej przesłanki
procesowej w postaci śmierci skazanego Z.T. 12.2.2020 r.
W myśl dyspozycji art. 529 KPK wniesieniu i rozpoznaniu kasacji na korzyść oskarżonego nie stoi na przeszkodzie
wykonanie kary, zatarcie skazania, akt łaski ani też okoliczność wyłączająca ściganie lub uzasadniająca zawieszenie
postępowania. Śmierć skazanego niewątpliwie nie stała na przeszkodzie wniesienia przez Prokuratora Generalnego
kasacji na korzyść skazanego Z.T., decyzja o wniesieniu nadzwyczajnego środka zaskarżenia zależała bowiem
wyłącznie od autonomicznej woli podmiotu uprawnionego do wniesienia kasacji. Jeśli jednak chodzi o dalszy bieg
postępowania kasacyjnego i ewentualne rozpoznanie nadzwyczajnego środka zaskarżenia przez sąd kasacyjny, to
redakcja art. 529 KPK daje asumpt do przyjęcia, że ustawodawca położył akcent na fakultatywność przewidzianego
wyjątku od zasady bezwzględnego zatamowania biegu postępowania (albo prawnej blokady wszczęcia
postępowania karnego, jeśli nie zostało ono jeszcze zainicjowane) w razie ujawnienia się jednej z ujemnych
przesłanek procesowych stypizowanych w przepisie art. 17 § 1 KPK. W płaszczyźnie literalnej uprawnione jest
odczytanie art. 529 KPK w ten sposób, że ujawnienie istnienia negatywnej przesłanki procesowej po wniesieniu
kasacji na korzyść skazanego nie obliguje do rozpoznania nadzwyczajnego środka zaskarżenia, lecz stwarza dla
sądu kasacyjnego procesową alternatywę: możliwe jest bądź to rozpoznanie wniesionej kasacji, bądź też umorzenie
toczącego się już postępowania kasacyjnego w związku ze zmaterializowaniem się jednej z ujemnych przesłanek
procesowych.
Na etapie postępowania przed instancją ad quem doszło do naruszenia przepisu (art. 71 § 1 KK) prawa materialnego
wskazanego w petitum kasacji podmiotu szczególnego. Niewątpliwie miało ono rażący charakter w rozumieniu art.
523 § 1 zd. 1 KPK i mogło mieć istotny wpływ na treść zaskarżonego orzeczenia. Jednak wydaje się, że
merytoryczne rozpoznanie kasacji Prokuratora Generalnego oraz uchylenie zaskarżonych orzeczeń we wskazanej
przez autora nadzwyczajnego środka zaskarżenia części i następcza konieczność umorzenia przez sąd kasacyjny
postępowania w tym zakresie w niniejszym układzie faktycznym i procesowym de facto w niczym nie zmieniłoby
sytuacji prawnej (nieżyjącego już) skazanego. Niewątpliwie zmiana taka nie miałaby istotnego waloru w wymiarze
symbolicznym. Kara grzywny orzeczona wobec skazanego Z.T. nie będzie egzekwowana właśnie z uwagi na
zaistnienie okoliczności wyłączającej ściganie, zaś ze względu na osobisty charakter zobowiązania, którego źródłem
jest środek o charakterze penalnym, jej ściągnięcie z ewentualnego majątku spadkowego zmarłego skazanego jest
prawnie niedopuszczalne (art. 922 § 2 KC). Diametralnie odmiennie należałoby ocenić potrzebę rozpoznania kasacji

wniesionej przez Prokuratora Generalnego w sytuacji, gdyby nie zmaterializowała się ujemna przesłanka procesowa
określona w przepisie art. 17 § 1 pkt 5 KPK. Wówczas wadliwie orzeczona wyrokiem SR w W. z 24.4.2015 r. kara
grzywny byłaby bądź to karą wykonaną bezzasadnie, bądź też – jeśliby była wobec skazanego wykonywana
w dalszym ciągu – także postępowanie wykonawcze w tym zakresie nie miałoby podstawy w wyroku skazującym.
Rozpoznanie kasacji byłoby w takiej sytuacji bez wątpienia celowe, właśnie z uwagi na wykonanie albo wykonywanie
wobec skazanego wadliwie orzeczonej kary grzywny.

Komentarz
Sąd Najwyższy doszedł do słusznego wniosku, że mimo wyartykułowanych powyżej wątpliwości odnoszących się do
celowości merytorycznego rozpoznania kasacji wniesionej przez Prokuratora Generalnego (wynikających z tego, że
śmierć skazanego skutkuje ex lege koniecznością umorzenia postępowania wykonawczego, co do orzeczonej wobec
Z.T. kary grzywny) nie wolno pominąć argumentu przemawiającego zdecydowanie za potrzebą rozpoznania kasacji
i wydania w sprawie rozstrzygnięcia merytorycznego, co do nadzwyczajnego środka zaskarżenia. Nie kwestionując
faktu, że mimo tego, iż zaskarżony został jedynie ten fragment utrzymanego w mocy przez Sąd Okręgowy w W.
wyroku sądu meriti, którym orzeczono wobec skazanego karę grzywny (kasacja nie może zatem doprowadzić do
jego rehabilitacji), zaś wobec śmierci skazanego wykonanie orzeczonej kary grzywny nie jest już obecnie prawnie
dopuszczalne, to na gruncie realiów niniejszej sprawy rozpoznanie kasacji (mimo zaktualizowania się negatywnej
przesłanki procesowej w postaci śmierci skazanego Z.T.) jawiło się jako nieodzowne z innych powodów. Za takim
postąpieniem przemawia wzgląd na ochronę interesów majątkowych potencjalnych spadkobierców skazanego.
Chodzi o to, że o ile korekta wadliwego rozstrzygnięcia co do kary grzywny, z oczywistych powodów nie może mieć
znaczenia dla skazanego (a to z uwagi na wspomnianą powyżej zasadę ściśle personalnego charakteru
odpowiedzialności karnej), to już ewentualne stwierdzenie wadliwości orzeczeń zaskarżonych przez Prokuratora
Generalnego, ich wzruszenie i definitywne wyeliminowanie z obrotu prawnego nie jest wcale prawnie obojętne
z punktu widzenia możliwości dochodzenia słusznych roszczeń przez prawnych następców skazanego Z.T.
Orzeczenie kary grzywny wobec skazanego nie miało in casu podstawy prawnej. Tymczasem grzywna była przez
skazanego uiszczana, wpłacił on na poczet orzeczonej wobec niego kary kwotę 3929,55 zł do 21.2.2019 r.
Niewątpliwie sukcesorom prawnym Z.T. służy obecnie roszczenie wobec Skarbu Państwa o zwrot kwoty wpłaconej
przez niego tytułem nienależnej kary grzywny. Z faktu, że kara przewidziana przez akt normatywny zaliczany do
obszaru prawa represyjnego ma charakter zobowiązania osobistego wcale jeszcze nie wynika, że zachodzi także
odwrotna, symetryczna relacja, a mianowicie, że wierzytelność Skarbu Państwa wobec skazanego ma także niejako
„osobisty” charakter i może być dochodzona wyłącznie osobiście przez samego skazanego. Wzgląd na słuszność
i zasady współżycia społecznego przemawia zdecydowanie za potraktowaniem należności wiążących się
z koniecznością zwrotu kwoty nienależycie uiszczonej kary grzywny jako niemających charakteru osobistego
i wchodzących w skład aktywów spadku. Przyjęcie odmiennego stanowiska oznaczałoby w istocie afirmację dla
możliwości niesłusznego wzbogacenia się Skarbu Państwa z tytułu pobrania kwoty nienależnej grzywny w sytuacji,
gdy w dacie orzekania w tej sprawie skazany nie żyje, zaś postępowanie karne zainicjowanie wniesieniem
nadzwyczajnego środka zaskarżenia doprowadziło do wzruszenia wadliwych orzeczeń stanowiących podstawę
orzeczenia kary grzywny. Podkreślić należy wyraźną asymetrię konsekwencji prawnych śmierci skazanego z punktu
widzenia ewentualnego egzekwowania roszczeń związanych z karą grzywny. Gdyby w niniejszej sprawie poprzestać
wyłącznie na umorzeniu postępowania kasacyjnego, wówczas ostatecznie zamknęłoby to drogę do dochodzenia
przez następców prawnych skazanego roszczeń wynikających z uiszczenia nienależnej grzywny przez
spadkodawcę. Wadliwe orzeczenie zawierające rozstrzygnięcie w przedmiocie kary nadal funkcjonowałoby w obrocie
prawnym, co w efekcie blokowałoby możliwość wstąpienia na drogę cywilnoprawną przez podmioty legitymowane do
dochodzenia roszczeń. Konieczne stało się merytoryczne rozpoznanie kasacji i jej uwzględnienie, co można było
uczynić na posiedzeniu w trybie art. 535 § 5 KPK z uwagi na oczywistą zasadność podniesionego w petitum
nadzwyczajnego środka zaskarżenia zarzutu rażącego naruszenia prawa materialnego.

Wyrok Sądu Najwyższego z 21.4.2022 r., II KK 514/21

Sąd Najwyższy podjął decyzję o konieczności merytorycznego rozpoznania kasacji w kontekście śmierci skazanego i wykonania niewłaściwej kary grzywny. Wyrok Sądu Najwyższego w sprawie II KK 514/21 z 21.4.2022 r. stanowi istotne rozstrzygnięcie w tej kwestii.