Uzasadnienie na formularzu narusza prawo strony do rzetelnego procesu

Tematyka: uzasadnienie, formularz, naruszenie prawa, prawo do rzetelnego procesu, KPK, EKPCZ, Sąd Najwyższy, sąd odwoławczy, Trybunał Konstytucyjny, standard rzetelnego procesu, argumentacja, wyrok sądu, apelacja, norma prawa, konflikt norm, sąd krajowy, Sąd Apelacyjny, Poznań

Od 2019 r. uzasadnienie wyroku sądu pierwszej instancji (w tym wyroku nakazowego i wyroku łącznego) oraz
wyroku sądu odwoławczego i wyroku wydanego w postępowaniu o wznowienie postępowania jest
obligatoryjnie sporządzane na formularzu według wzoru ustalonego rozporządzeniem Ministra
Sprawiedliwości. Pomimo, iż ustawodawca nie pozostawił sądowi możliwości, niekiedy zdarza się, że
konkretne składy orzekające odstępują od obowiązku sporządzenia uzasadnienia na formularzu
z powołaniem na naruszenie konwencyjnego prawa do rzetelnego procesu.
Opis zagadnienia oraz argumentacja sądu
Zgodnie z art. 99a § 1 ustawy z 6.06.1997 r. - Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1375, dalej:
KPK) sąd odwoławczy sporządza uzasadnienie na formularzu. Wzór formularza określa rozporządzenie Ministra
Sprawiedliwości z 28.11.2019 r. w sprawie wzorów formularzy uzasadnień wyroków oraz sposobu ich wypełniania
(Dz.U. z 2019 r. poz. 2349).
Sądowi nie pozostawiono swobody zdecydowania, czy w konkretnej sprawie skorzysta z formularza, czy sporządzi
uzasadnienie z jego pominięciem. Sporządzanie uzasadnienia na formularzu jest jednak postrzegane jako
naruszenie prawa stron do rzetelnego procesu.
Przepis z art. 6 ust. 1 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie
z 4.11.1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz.U. z 1993 r. Nr 61,
poz. 284, dalej: EKPCZ) formułuje prawo strony do rzetelnego procesu.
Strona postępowania ma prawo do zapoznania się z tokiem rozumowania sądu odwoławczego. Czytelne wyrażenie
motywacji sądu jest także istotne dla sądu kasacyjnego, a także sądu I instancji w przypadku uchylenia wyroku
i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.
W ocenie Sądu wyrażonej w omawianym orzeczeniu, powyższe wartości są nieporównywalnie wyższe od
specyficznie pojmowanej chęci ułatwienia pracy sędziemu sporządzającemu uzasadnienie wyroku z zastosowaniem
dyrektywy „zwięzłości” wywodu, niestety bez dbałości o kryterium jego jakości. Takie bowiem argumenty zostały
wyrażone w projekcie ustawy wprowadzającej przepis art. 99a KPK.
Dodatkowo, powołano się na orzeczenie Sądu Najwyższego z 11.8.2020 r., I KA 1/20,
w którym wskazano,
że rzeczą każdego sądu odwoławczego, w ramach obowiązku wynikającego z treści art. 457 § 3 KPK w zw. z art.
433 § 1 i 2 KPK, jest przeprowadzenie w konkretnej sprawie oceny, czy może sporządzić uzasadnienie swojego
wyroku na formularzu UK2 (art. 99a § 1 KPK) w taki sposób, który zagwarantuje stronie prawo do rzetelnego procesu
odwoławczego a więc rzetelnego i konkretnego ustosunkowania się w toku postępowania do każdego istotnego
argumentu zawartego w apelacji strony i przedstawienia takiej oceny właśnie w uzasadnieniu wyroku sądu
odwoławczego.
Sąd II instancji w omawianym rozstrzygnięciu stwierdził, że nie jest w stanie pogodzić obowiązku sporządzenia
uzasadnienia na formularzu z oczywiście nadrzędnymi uprawnieniami strony.
Standard rzetelnego procesu, wynikający z art. 6 ust. 1 EKPCZ, obejmuje także postępowanie odwoławcze. Jednym
z wyznaczników tego standardu jest wyraźne wskazanie w uzasadnieniu wyroku podstawy rozstrzygnięcia, a więc
takie odniesienie się do argumentacji stron, które gwarantuje stronie możliwość stwierdzenia rzeczywistego
skorzystania z prawa do apelacji.
W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka akcentuje się, że obowiązek uzasadnienia i jego zakres
mogą różnić się od okoliczności konkretnej sprawy i zapadłej decyzji. Niezależnie od tego w uzasadnieniu musi
znaleźć się odniesienie do każdego istotnego, w realiach konkretnej sprawy, argumentu. Uzasadnienie musi także
mieć odpowiednią jakość, którą ocenia się przez stwierdzenie, czy umożliwiło stronie zrealizowanie prawa dostępu
do postępowania odwoławczego nie tylko w wymiarze wniesienia środka odwoławczego, lecz także poznania
motywów rozstrzygnięcia sądu rozpoznającego ten środek.
Również Trybunał Konstytucyjny w swoich orzeczeniach stwierdzał (np. wyrok z 16.1.2006 r., SK 30/05,
), że
uzasadnianie orzeczeń jest decydującym komponentem prawa do rzetelnego procesu sądowego i podstawą kontroli
zewnętrznej orzeczenia przez organ wyższej instancji. Uzasadnienie dokumentuje bowiem argumenty przemawiające
za przyjętym rozstrzygnięciem.

Obowiązywanie przepisu art. 99a § 1 KPK i obligatoryjne sporządzanie uzasadnień wyroków na formularzu
negatywnie wpływa na możliwość zrealizowania powyższych standardów konwencyjnych oraz konstytucyjnych.
Ograniczanie treści uzasadnienia do „zwięzłego wskazania”(jak wynika w art. 424 § 1 KPK, art. 455a KPK, art. 537a
KPK) wskazują, iż ustawodawca bagatelizuje doniosłość uzasadnienia wyroku zarówno sądu pierwszej, jak i drugiej
instancji.
Tak samo jak każda sprawa jest inna, tak samo każde uzasadnienie jest inne, bowiem determinowane
okolicznościami sprawy, rodzajem sprawy, zarzutami apelacji i jej wnioskami. Przepisy nie określają jednoznacznie,
jak mają być sformułowane zarzuty apelacji, a wbrew formularzowi uzasadnienia wyroku nie ma formularza apelacji.
Niekiedy zarzuty ujęte w części wstępnej w ogóle nie przystają do uzasadnienia, niekiedy wykluczają się, są
formułowane alternatywnie. Często autorzy apelacji dopiero w uzasadnieniu formułują uchybienie, które nie ma
formalnego obrazu w treści zarzutu zawartego w części wstępnej apelacji, a które to jednak uchybienie musi być
przedmiotem wypowiedzi sądu odwoławczego, albowiem przedmiotem oceny jest cały środek odwoławczy.
Formularz UK2 nie jest tak skonstruowany, żeby pomieścił wszelkie możliwe konfiguracje i treści zarzutów w taki
sposób, aby sąd mógł się do nich swobodnie i merytorycznie odnieść.
Powyższe okoliczności wskazują, iż zachodzi konflikt normy prawa krajowego z normą prawa wspólnotowego. Sądy
krajowe mają też prawo i obowiązek odmówienia zastosowania normy krajowej, jeżeli koliduje ona z normami prawa
wspólnotowego. Sąd krajowy nie orzeka w takim wypadku o uchyleniu normy prawa krajowego, lecz tylko odmawia
jej zastosowania w takim zakresie, w jakim jest on obowiązany do dania pierwszeństwa normie prawa
wspólnotowego.
O tym, czy ustawa koliduje z prawem wspólnotowym, rozstrzygać będą bowiem Sąd Najwyższy, sądy
administracyjne i sądy powszechne, a o tym, co znaczą normy prawa wspólnotowego, rozstrzygać będzie ETS,
wydając orzeczenia wstępne.
Kierując się zatem wyżej przedstawionymi poglądami oraz mając na uwadze stanowisko Trybunały Konstytucyjnego
(postanowienie z 19.12.2006 r., P 37/05,
), w omawianym orzeczeniu Sąd stwierdził, że w tej sprawie, z uwagi
na treść apelacji, formułę zarzutów, sporządzenie uzasadnienia na formularzu, zgodnie z treścią art. 99a § 1 KPK,
stanowiłoby o naruszeniu art. 6 ust. 1 EKPCZ, co nakazuje odmowę zastosowania tego przepisu ustawowego.

Komentarz
Pogląd wyrażony w omawianym orzeczeniu jest coraz częściej wyrażanym w orzecznictwie sądów obu instancji,
jednak nadal stanowi mniejszość. Stosownie do treści przepisu art. 99a § 1 KPK większość uzasadnień wyroków
w sprawach karnych sporządzana jest z użyciem formularza. W praktyce zapoznanie się z treścią uzasadnienia czy
to na potrzeby sporządzenia środka odwoławczego, czy podczas analizy orzecznictwa w ramach pracy nad linią
obrony jest niejednokrotnie zadaniem karkołomnym. Niestety, ustawodawca nie podejmuje żadnych działań
legislacyjnych, które miałyby na celu wyeliminowanie przepisu art. 99a KPK lub chociażby zniesienie obowiązku
sporządzania uzasadnień wyroków na formularzu. Może to stanowić postulat de lefe feredna, jednak szanse jego
uwzględnienia są raczej nikłe.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 9.5.2022 r., II AKa 141/20,

Pogląd wyrażony w omawianym orzeczeniu jest coraz częściej wyrażanym w orzecznictwie sądów obu instancji, jednak nadal stanowi mniejszość. Stosownie do treści przepisu art. 99a § 1 KPK większość uzasadnień wyroków w sprawach karnych sporządzana jest z użyciem formularza. W praktyce zapoznanie się z treścią uzasadnienia czy to na potrzeby sporządzenia środka odwoławczego, czy podczas analizy orzecznictwa w ramach pracy nad linią obrony jest niejednokrotnie zadaniem karkołomnym. Niestety, ustawodawca nie podejmuje żadnych działań legislacyjnych, które miałyby na celu wyeliminowanie przepisu art. 99a KPK lub chociażby zniesienie obowiązku sporządzania uzasadnień wyroków na formularzu. Może to stanowić postulat de lefe feredna, jednak szanse jego uwzględnienia są raczej nikłe.