Oskarżony nieznany z miejsca pobytu sądzony w trybie zaocznym z prawem do wznowienia procesu
TSUE wskazał, że oskarżony, którego miejsca pobytu nie można ustalić, może być sądzony lub skazany w trybie zaocznym, z zastrzeżeniem prawa do wznowienia postępowania. Publikacja omawia sprawę I.R., który zbiegł po otrzymaniu aktu oskarżenia, co skutkowało umorzeniem postępowania karne. TSUE podkreślił konieczność poszanowania prawa do rzetelnego procesu karnego i prawa do obrony oskarżonego.
Tematyka: TSUE, oskarżony nieznany z miejsca pobytu, tryb zaoczny, prawo do wznowienia postępowania, gwarancje procesowe, dyrektywa UE 2016/343, prawo do obrony
TSUE wskazał, że oskarżony, którego miejsca pobytu nie można ustalić, może być sądzony lub skazany w trybie zaocznym, z zastrzeżeniem prawa do wznowienia postępowania. Publikacja omawia sprawę I.R., który zbiegł po otrzymaniu aktu oskarżenia, co skutkowało umorzeniem postępowania karne. TSUE podkreślił konieczność poszanowania prawa do rzetelnego procesu karnego i prawa do obrony oskarżonego.
TSUE wskazał, że oskarżony, którego miejsca pobytu nie można ustalić, może być sądzony lub skazany w trybie zaocznym, z zastrzeżeniem prawa do wznowienia postępowania. Stan faktyczny W Bułgarii wszczęto przeciwko I.R. postępowanie karne, w którym został oskarżony o udział w zorganizowanej grupie przestępczej, mającej na celu popełnianie przestępstw skarbowych. Akt oskarżenia został doręczony do rąk własnych oskarżonego. Po tym doręczeniu I.R. wskazał adres do kontaktu. W chwili rozpoczęcia sądowego postępowania karnego, podczas prób doręczenia wezwań na rozprawę, oskarżonego nie było pod tym adresem. Nie można było ustalić miejsca jego pobytu. Sąd ustanowił obrońcę z urzędu, który nie nawiązał kontaktu z oskarżonym. Następnie doręczony akt oskarżenia z uwagi na jego wady został uznany za nieważny. Postępowanie karne zostało umorzone. Sporządzono nowy akt oskarżenia i podjęto postępowanie. I.R. był ponownie poszukiwany, jednak nie zdołano ustalić jego miejsca pobytu i Sąd doszedł do przekonania, że oskarżony zbiegł. W związku z tym sprawa mogła zostać rozpoznania pod jego nieobecność. Sąd odsyłający rozważał jednak, czy opisany wyżej stan faktyczny, a dokładnie to, że oskarżony zbiegł po doręczeniu mu pierwszego aktu oskarżenia i przed rozpoczęciem postępowania sądowego, wchodzi w zakres normy prawnej, zawartej w art. 8 ust. 2 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/343 z 9.3.2016 r. w sprawie wzmocnienia niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym (Dz.Urz. UE L z 2016 r. Nr 65, s. 1), czy też art. 8 ust. 4 dyrektywy 2016/343. Ma to istotne znaczenie dla gwarancji procesowych oskarżonego, o których winien być poinformowany, a dokładnie - o zakresie środków zaskarżenia. Pytanie prejudycjalne W tych okolicznościach Sąd odsyłający postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do TSUE z następującymi pytaniami prejudycjalnymi: • „Czy art. 8 ust. 2 lit. b) w związku z motywami 36–39 dyrektywy 2016/343 i art. 4a ust. 1 lit. b) decyzji ramowej Rady 2002/584/WSiSW z 13.6.2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między Państwami Członkowskimi (Dz.Urz. UE L z 2002 r. Nr 190, s. 1) w związku z motywami 7–10 decyzji ramowej Rady 2009/299/WSiSW z 26.2.2009 r. zmieniającej decyzje ramowe 2002/584/WSiSW, 2005/214/WSiSW, 2006/783/WSiSW, 2008/909/WSiSW oraz 2008/947/WSiSW i tym samym wzmacniającej prawa procesowe osób oraz ułatwiającej stosowanie zasady wzajemnego uznawania do orzeczeń wydanych pod nieobecność danej osoby na rozprawie (Dz.Urz. UE L z 2009 r. Nr 81, s. 24) należy interpretować w ten sposób, że obejmują one przypadek, w którym oskarżony został powiadomiony o wniesionym przeciwko niemu oskarżeniu w jego pierwotnej wersji i następnie, ze względu na ukrywanie się, obiektywnie nie może być powiadomiony o rozprawie, ponieważ jest broniony przez wyznaczonego z urzędu adwokata, z którym nie utrzymuje żadnego kontaktu? • Na wypadek udzielenia odpowiedzi przeczącej: • Czy krajowe uregulowanie, zgodnie z którym nie przewiduje się ochrony prawnej przed przeprowadzonymi zaocznie czynnościami dochodzenia i przed skazaniem zaocznym, jeśli oskarżony, po powiadomieniu go o pierwotnej wersji oskarżenia, zbiegł i z tego względu nie mógł być powiadomiony o terminie i miejscu rozprawy oraz o skutkach swojego niestawiennictwa, jest zgodne z art. 9 dyrektywy 2016/343 w związku z jej art. 8 ust. 4 zdanie drugie i art. 4a ust. 3 decyzji ramowej 2002/584 w związku z jej art. 4a ust. 1 lit. d)? • Na wypadek udzielenia odpowiedzi przeczącej: • Czy art. 9 dyrektywy 2016/343 w związku z art. 47 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C z 2016 r. Nr 202, s. 389; dalej: KPP) jest bezpośrednio skuteczny?”. Stanowisko Trybunału Trybunał odpowiedział, że art. 8 i 9 dyrektywy 2016/343 należy interpretować w ten sposób, że w sprawie oskarżonego, którego miejsca pobytu właściwe organy krajowe, pomimo poczynionych w rozsądnym zakresie starań, nie zdołały ustalić, i któremu organy te nie zdołały w związku z tym przekazać informacji dotyczących toczącego się przeciwko niemu procesu, może odbyć się rozprawa oraz – w stosownym wypadku – może on zostać skazany w trybie zaocznym. Co do zasady powinien mieć on jednak możliwość bezpośredniego powołania się po doręczeniu mu wyroku skazującego na przyznane w dyrektywie 2016/343 prawo do wznowienia postępowania lub do skorzystania z równoważnego środka prawnego, prowadzącego do ponownego rozpatrzenia istoty sprawy w jego obecności. Oskarżonemu można jednak odmówić tego prawa, jeżeli z precyzyjnych i obiektywnych przesłanek wynika, że otrzymał on wystarczające informacje aby wiedzieć, że w jego sprawie odbędzie się rozprawa, a w drodze rozmyślnych działań i z zamiarem uchylenia się od wymiaru sprawiedliwości uniemożliwił on organom urzędowe powiadomienie go o niej. TSUE przypomniał przede wszystkim, że art. 8 ust. 4 i art. 9 dyrektywy 2016/343, które ustanawiają w sposób bezwarunkowy i precyzyjny zakres stosowania i znaczenie prawa do wznowienia postępowania, należy uważać za bezpośrednio skuteczne. Prawo to jest zastrzeżone dla osób, wobec których postępowanie jest prowadzone w trybie zaocznym, podczas gdy warunki przewidziane w art. 8 ust. 2 dyrektywy 2016/343 nie są spełnione. Natomiast przewidziana w dyrektywie 2016/343 możliwość przeprowadzenia rozprawy zaocznej i wykonania orzeczenia bez zapewnienia prawa do wznowienia postępowania, w przypadku gdy spełnione są warunki określone w art. 8 ust. 2 dyrektywy 2016/343, opiera się na założeniu, że zainteresowany, będąc należycie poinformowany, dobrowolnie i jednoznacznie zrzekł się prawa do obecności na rozprawie. Znajduje to potwierdzenie w motywie 35 dyrektywy 2016/343, który stanowi, że dana osoba może w sposób wyraźny lub dorozumiany, lecz jednoznaczny zrzec się prawa do obecności na rozprawie. O ile prawo do obecności na rozprawie nie ma charakteru bezwzględnego, o tyle możliwość przeprowadzenia rozprawy zaocznej bez konieczności późniejszego zapewnienia, na wniosek oskarżonego, wznowienia postępowania, pozostaje ograniczona do sytuacji, w których oskarżony, całkowicie dobrowolnie i jednoznacznie, zrzekł się udziału w wytoczonym mu procesie. Wykładnia gwarantuje poszanowanie celu dyrektywy 2016/343, który polega na wzmocnieniu prawa do rzetelnego procesu w postępowaniu karnym, tak aby zwiększyć zaufanie państw członkowskich do systemu wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych innych państw członkowskich. Celem tym jest również to, aby zapewnić poszanowanie prawa do obrony, zapobiegając jednocześnie temu, by osoba, która, mimo że została powiadomiona o rozprawie, zrezygnowała wyraźnie albo w sposób dorozumiany, lecz jednoznaczny z obecności na rozprawie, mogła po wydaniu wyroku zaocznego domagać się wznowienia postępowania i w ten sposób, poprzez nadużycie prawa, szkodzić skuteczności ścigania oraz prawidłowemu sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości. Powiadomienie o rozprawie i skutki niestawiennictwa W zakresie powiadomienia o rozprawie i skutkach niestawiennictwa TSUE uściślił, że to do danego sądu krajowego należy ustalenie, czy względem zainteresowanego wystawiono dokument urzędowy, wymieniający jednoznacznie datę i miejsce rozprawy, oraz w przypadku braku reprezentacji przez umocowanego adwokata, konsekwencje ewentualnego braku stawiennictwa. Do sądu tego należy ponadto ustalenie, czy dokument ten został doręczony we właściwym czasie, tak aby umożliwić zainteresowanemu skuteczne przygotowanie obrony, jeżeli zdecyduje się on wziąć udział w rozprawie. W celu dokonania tych ustaleń sąd krajowy może oprzeć się na zasadach wzywania na rozprawę, które są przewidziane w prawie krajowym. W tym zakresie dyrektywa 2016/343 ustanawia wspólne normy minimalne, czyli nie dokonuje całkowitej harmonizacji postępowania karnego. Jeżeli chodzi o oskarżonych, którzy zbiegli, TSUE stwierdził, że dyrektywa 2016/343 stoi na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które wyklucza prawo do wznowienia postępowania z tego powodu, że zainteresowana osoba zbiegła, a władze nie zdołały ustalić miejsca jej pobytu. Tylko wtedy, gdy z precyzyjnych i obiektywnych przesłanek wynika, że dana osoba, będąc urzędowo powiadomiona o tym, że jest oskarżona o popełnienie przestępstwa, a zatem wiedząc, że w jej sprawie odbędzie się rozprawa, rozmyślnie działa w ten sposób, by nie otrzymać urzędowego powiadomienia o dacie i miejscu rozprawy, można ją uznać za osobę, która została powiadomiona o rozprawie i która dobrowolnie i jednoznacznie zrzekła się prawa do obecności na niej. Ta sytuacja jest objęta hipotezą art. 8 ust. 2 dyrektywy 2016/343. Istnienie takich precyzyjnych i obiektywnych przesłanek można stwierdzić na przykład wtedy, gdy dana osoba umyślnie podała nieprawidłowy adres organom krajowym właściwym w sprawach karnych lub nie przebywa już pod podanym adresem. By ustalić, czy zainteresowany został dostatecznie poinformowany, należy zwrócić szczególną uwagę na staranność, jaką wykazały się organy publiczne, by powiadomić zainteresowanego, oraz na staranność, jaką wykazał się zainteresowany, by otrzymać wspomniane informacje. Wyrok TSUE z 19.5.2022 r., Spetsializirana prokuratura, C-569, , jest istotny z tego punktu widzenia, że w sposób konkretny wskazuje gwarancje procesowe oskarżonego, o których powinien być on poinformowany, a dokładnie przysługujący mu zakres środków zaskarżenia. Oskarżony nieznany z miejsca pobytu może być sądzony i skazany w trybie zaocznym, jeżeli właściwe organy krajowe, pomimo starań, nie zdołały ustalić jego miejsca pobytu. W takim wypadku ma on prawo do wznowienia postępowania lub do skorzystania z równoważnego środka prawnego, który prowadzi do ponownego zbadania sprawy w jego obecności. Wyrok jest też istotny z uwagi na bezpośredni skutek przepisów dyrektywy 2016/343 co do zakresu stosowania i znaczenia prawa do wznowienia postępowania. Oznacza możliwość powoływania się przez oskarżonego nieznanego z miejsca pobytu na prawo do wznowienia postępowania w jego sprawie przed sądami krajowymi państwa członkowskiego, nawet gdy nie transponowało ono dyrektywy do porządku krajowego w wyznaczonym terminie lub dokonało jej nieprawidłowo. Wyrok TSUE z 19.5.2022 r., Spetsializirana prokuratura, C-569/20,
Wyrok TSUE potwierdza, że oskarżony nieznany z miejsca pobytu ma prawo do wznowienia postępowania lub skorzystania z równoważnego środka prawnego, jeśli nie został poinformowany o rozprawie. Decyzja ta ma istotne znaczenie dla gwarancji procesowych oskarżonych i zapobiegania nadużyciom prawa. Wyrok ten podkreśla konieczność skutecznego informowania oskarżonych oraz możliwość wznowienia postępowania w przypadku niesprawiedliwego postępowania sądowego.