Podstawa odpowiedzialności karnej nieletniego

Z dyspozycji art. 10 § 1 KK wynika, że na zasadach określonych w KK odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat. Publikacja omawia przypadki odpowiedzialności karnej nieletnich za popełnione czyny zabronione, analizując interpretację przepisów prawa karnego materialnego i procedury postępowania. Przedstawia także orzecznictwo Sądu Najwyższego dotyczące wyroków wobec nieletnich sprawców czynów nieuwzględnionych w katalogu przestępstw z art. 10 § 2 KK.

Tematyka: odpowiedzialność karne nieletnich, art. 10 KK, orzecznictwo SN, prawo karnego materialne, postępowanie karne, interpretacja przepisów, Sąd Najwyższy, wyroki wobec nieletnich, rażące naruszenie prawa

Z dyspozycji art. 10 § 1 KK wynika, że n a zasadach określonych w KK odpowiada ten, kto popełnia czyn
zabroniony po ukończeniu 17 lat.
Opis stanu faktycznego
SR w R. wyrokiem z 10.11.2020 r., II K 1312/19, uznał A.G. za winnego tego, że 18.1.2018 r. w R., działając wspólnie
i w porozumieniu z ustalonymi osobami, w tym nieletnim, pobił D.S., naraził go na bezpośrednie niebezpieczeństwo
nastąpienia skutku określonego w art. 157 § 1 KK, a przemoc tę stosował w celu zmuszenia Pokrzywdzonego do
wypowiadania określonych słów dotyczących drużyny piłkarskiej. Czynu tego dopuścił się z oczywiście błahego
powodu, działając publicznie, okazując przez to rażące lekceważenie porządku prawnego, tj. czynu z art. 158 § 1 KK
i art. 191 § 1 KK w zw. z art. 57a § 1 KK w zw. z art. 11 § 2 KK. Na podstawie art. 158 § 1 KK w zw. z art. 57a § 1 KK
i art. 11 § 3 KK Sąd wymierzył mu karę roku pozbawienia wolności.
Powyższy wyrok w części dotyczącej oskarżonego A.G uprawomocnił się bez zaskarżenia 18.11.2020 r. Kasację od
wyroku wniósł na korzyść skazanego Prokurator Generalny. Na podstawie art. 523 § 1 KPK, art. 526 § 1 KPK i art.
537 § 1 i 2 KPK zarzucił on rażące i mające istotny wpływ na treść wyroku naruszenie przepisów prawa,
a mianowicie art. 10 § 1 i 2 KK w zw. z art. 1 § 1 pkt. 2 i art. 5 ustawy z 26.10.1982 r. o postępowaniu w sprawach
nieletnich (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 969; dalej: NielU), przez skazanie Oskarżonego A.G. za czyn z art. 158 § 1 KK
i art. 191 § 1 KK w zw. z art. 11 § 2 KK w zw. z art. 57a § 1 KK i wymierzenie mu bez nadzwyczajnego złagodzenia
kary roku pozbawienia wolności, mimo że Oskarżony w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu nie ukończył 17
roku życia, a przypisany mu występek nie należy do katalogu przestępstw enumeratywnie wymienionych w art. 10 §
2 KK.
Formułując powyższy zarzut, Prokurator Generalny wniósł o uchylenie wyroku SR w R. zaskarżonego kasacją
i umorzenie postępowania w sprawie na podstawie art. 17 § 1 pkt 2 KPK. Po rozpoznaniu kasacji Prokuratora
Generalnego, wniesionej na korzyść skazanego, SN uchylił zaskarżony wyrok i na podstawie art. 17 § 1 pkt 2 KPK
umorzył postępowanie karne wobec A.G.
Uzasadnienie SN
Zdaniem SN kasacja okazała się zasadna i to w sposób oczywisty, co uzasadniało jej rozpoznanie na posiedzeniu
bez udziału stron w trybie art. 535 § 5 KPK.
Należy zauważyć, że z dyspozycji art. 10 § 1 KK wynika, iż na zasadach określonych w KK odpowiada ten, kto
popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat. Z kolei na podstawie art. 10 § 2 KK nieletni może odpowiadać na
zasadach określonych w KK, jeśli po ukończeniu 15 lat dopuszcza się jednego z czynów zabronionych,
wymienionych enumeratywnie w tym przepisie, a określonych w art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3, art.
163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 3 lub 4, art. 223 § 2, art. 252 § 1 lub 2 oraz w art. 280 KK, jeżeli
okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają,
a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.
W orzecznictwie SN utrwalony jest pogląd, że osądzenie i skazanie nieletniego oskarżonego jak osoby dorosłej za
czyn nienależący do katalogu przestępstw z art. 10 § 2 KK, a więc wyrok traktujący nieletniego sprawcę jak osobę
„dorosłą” w rozumieniu art. 10 § 1 KK, w rażący sposób narusza art. 10 § 1 KK oraz art. 1 § 1 pkt 2 NielU, jeśli
sprawcy wymierzono karę przewidzianą w KK. Za taki czyn powinien on odpowiadać na podstawie regulacji
przewidzianych w NielU (por. wyroki SN z: 25.3.2009 r., V KK 23/09, 
; z 9.3.2009 r., II KK 32/09, 
;
z 7.4.2006 r., III KK 33/06, 
).
Z dokumentów zawartych w aktach niniejszej sprawy wynika wprost, że A.G. urodził się 4.3.2001 r. Czyn przypisany
zaskarżonym wyrokiem Oskarżony popełnił 18.1.2018 r. Porównanie obu dat prowadzi do wniosku, że w chwili
popełnienia zarzuconego, a następnie przypisanego A.G. przestępstwa wyczerpującego ustawowe znamiona
występków z art. 158 § 1 KK i art. 191 § 1 KK, Oskarżony miał ukończone 16 lat, 10 miesięcy i 14 dni. Nie mógł więc
odpowiadać w tym postępowaniu jako osoba dorosła na zasadach określonych w KK. Zaznaczyć przy tym należy, że
nie mógł mieć zastosowania wobec niego tryb przewidziany w art. 10 § 2 KK, albowiem czyn przypisany
Oskarżonemu nie należał do kategorii przestępstw wymienionych w tym przepisie. W tej sytuacji na SR w R. ciążył
obowiązek rozważenia, czy wobec oskarżonego A.G. należało zastosować art. 1 § 1 pkt. 2 NielU.
Jak stanowi przepis art. 18 § 1 pkt. 2 NielU, przeciwko nieletniemu, który dopuścił się czynu karalnego, o którym
mowa w art. 1 § 2 pkt. 2 lit. a NielU, tj. przestępstwa lub przestępstwa skarbowego, i postępowanie przeciwko temu
nieletniemu wszczęto po ukończeniu przez niego 18 lat, sądem właściwym do rozpoznania sprawy jest sąd właściwy



według przepisów KPK. W orzecznictwie SN podnosi się, że przepis ten ma charakter jedynie normy procesowej,
wskazującej na właściwość sądu rozstrzygającego sprawę, natomiast podstawę prawną rozstrzygnięć o możliwej do
orzeczenia wobec takiego sprawcy karze przewidzianej w KK stanowi unormowanie art. 13 NieletniU. Innymi słowy
art. 18 § 1 pkt 2 NielU nie pozbawia sprawcy czynu zabronionego statusu nieletniego w postępowaniu, które po
spełnieniu określonych w tym przepisie warunków będzie się toczyło przed sądem właściwym według przepisów KPK
(por. wyroki SN z: 21.9.2011 r., III KK 234/11, 
; z 3.9.2015 r., V KK 249/15, 
).
Przepis art. 13 NielU przewidywał wobec nieletniego, który dopuścił się przestępstwa (ale w chwili orzekania
ukończył 18 lat i zachodziły podstawy do orzeczenia umieszczenia w zakładzie poprawczym) możliwość wymierzenia
kary, gdyby Sąd uznał, że stosowanie środków poprawczych nie byłoby już celowe. W takim przypadku, wydając
wyrok skazujący, Sąd zobligowany był zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Przepis ten jednak został
uchylony 2.1.2014 r. z mocy ustawy z 30.8.2013 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2013 r. poz. 1165).
Należy zauważyć, że po uchyleniu art. 13 NielU nie ma podstawy prawnej do pociągnięcia do odpowiedzialności
i karania według reguł wynikających z KK osoby dorosłej za czyny karalne popełnione w okresie nieletniości, o ile nie
wyczerpują one znamion przestępstw wymienionych w art. 10 § 2 KK. Jak już wskazano wcześniej, takiej podstawy
nie daje regulacja zawarta w art. 18 § 1 pkt. 2 NielU, która co prawda określa właściwość sądu w takiej kategorii
spraw, jednak pozbawiona normy materialnoprawnej, de facto staje się normą pustą (por. wyrok SN z 15.12.2021 r.,
V KK 588/21, 
; postanowienie SN z 8.11.2018 r., II KK 384/18, 
).
Skarżący słusznie stwierdził, że SR w R. nie był uprawniony do orzeczenia wobec oskarżonego A.G. kary oraz
środka kompensacyjnego w oparciu o przepisy prawa karnego materialnego. Zastosowanie wobec niego znajdowały
wówczas przepisy materialnoprawne określone w NielU, zgodnie z którymi wobec nieletniego mogą być stosowane
środki wychowawcze oraz środek poprawczy w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym. Podsumowując te
uwagi, trzeba stwierdzić, że z przyczyn wskazanych powyżej brak było unormowań prawnych, umożliwiających
ukaranie A.G. w oparciu o przepisy KK, jako osoby dorosłej po ukończeniu przez niego 18 lat, w momencie
wszczęcia postępowania in personam, oraz 19 lat w dacie orzekania za czyn, który popełnił jako nieletni.
W rezultacie w obecnie obowiązującym stanie prawnym brak jest przepisu umożliwiającego ściganie A.G. za czyn,
który popełnił jako nieletni.
W tej sytuacji SN, uwzględniając kasację Prokuratora Generalnego wniesioną na korzyść skazanego, na mocy art.
537 § 2 KPK. uchylił zaskarżony wyrok SR w R. i umorzył postępowanie w sprawie na podstawie art. 17 § 1 pkt 2
KPK.

Komentarz
Na tle rozpoznawanej sprawy jawi się bezsporne twierdzenie, że skazując A.G. za wskazany czyn i, wymierzając mu
karę w rozmiarze roku pozbawienia wolności (bez nadzwyczajnego złagodzenia), oraz orzekając środek
kompensacyjny, SR rażąco naruszył prawo. Chodzi o to, że sprawca w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu nie
ukończył 17 roku życia, a przypisany mu występek nie należał do katalogu przestępstw enumeratywnie
wymienionych w art. 10 § 2 KK. Doszło więc do rażącego i mającego istotny wpływ na treść wyroku naruszenia
przepisów art. 10 § 1 i 2 KK w zw. z art. 1 § 1 pkt. 2 i art. 5 NielU.

Wyrok SN z 11.5.2022 r., IV KK 100/22

SN uchylił zaskarżony wyrok SR w R. i umorzył postępowanie w sprawie, uzasadniając to rażącym naruszeniem przepisów prawa karnego. Wyrok podkreślił brak podstaw prawnych do ukarania nieletniego A.G. jako osoby dorosłej za czyn popełniony przed ukończeniem 18 lat. Publikacja stanowi istotne źródło wiedzy dla prawników i osób zainteresowanych tematyką odpowiedzialności karnej nieletnich.