Podstawa odszkodowania i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę

Osobom, którym niesłusznie wydano orzeczenia lub podjęto decyzje w okresie stanu wojennego w Polsce, przysługuje prawo do odszkodowania i zadośćuczynienia. Publikacja omawia przypadek J.S., który żądał rekompensaty finansowej na podstawie ustawy z 1991 roku. Proces sądowy i rozstrzygnięcia w sprawie są szczegółowo analizowane, ukazując skomplikowany charakter postępowania.

Tematyka: odszkodowanie, zadośćuczynienie, stan wojenny, nieważność orzeczenia, rekompensata, działalność niepodległościowa

Osobie, wobec której stwierdzono nieważność orzeczenia albo wydano decyzję o internowaniu w związku
z wprowadzeniem 13.12.1981 r. w Polsce stanu wojennego, przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie
za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę wynikłe z wydania lub wykonania orzeczenia
albo decyzji.
Opis stanu faktycznego
J.S. wystąpił z wnioskiem o zadośćuczynienie na podstawie art. 8 w zw. z art. 11 ust. 1 ustawy z 23.2.1991 r.
o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego
bytu Państwa Polskiego (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1693; dalej: UznOrzNiewU), żądając zasądzenia 300 tys. zł tytułem
zadośćuczynienia i odszkodowania z ustawowymi odsetkami od dnia uprawomocnienia się orzeczenia do dnia
zapłaty oraz zasądzenia od Skarbu Państwa na rzecz pełnomocnika z urzędu kosztów pomocy prawnej udzielonej
wnioskodawcy z urzędu.
SO w L., wyrokiem z 27.5.2021 r., III Ko 141/19, umorzył postępowanie w sprawie na podstawie art. 17 § 1 pkt. 7
KPK.
Wskutek apelacji wywiedzionej przez pełnomocnika Wnioskodawcy SA w W. wyrokiem z 9.11.2021 r., II AKa 300/21,
, utrzymał w mocy zaskarżony wyrok i orzekł o kosztach postępowania.
Z kasacją wystąpiła pełnomocnik Wnioskodawcy, zaskarżając wyrok Sądu odwoławczego w całości. Skarżąca
zarzuciła rażące i mające istotny wpływ na treść orzeczenia naruszenie przepisów prawa materialnego, a mianowicie
art. 8 ust. 4 w zw. z ust. 1 UznOrzNiewU.
Podnosząc zarzut w oparciu o art. 537 § 1 i 2 KPK, Skarżąca wniosła o uchylenie wyroku SA w W. i przekazanie
sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania. W pisemnej odpowiedzi na kasację Prokurator wniósł o jej
oddalenie jako oczywiście bezzasadnej. Po rozpoznaniu kasacji pełnomocnika Wnioskodawcy SN uchylił zaskarżony
wyrok i przekazał sprawę SA w W. do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.
Uzasadnienie SN
Zdaniem SN kasację należało uznać za zasadną w stopniu wymaganym przepisem art. 535 § 5 KPK. Umożliwiło to
uwzględnienie nadzwyczajnego środka zaskarżenia w całości na posiedzeniu bez udziału stron.
Poza sporem w niniejszej sprawie pozostaje fakt, że Wnioskodawca domagał się zasądzenia na jego rzecz
dodatkowego odszkodowania rekompensującego osiąganie niższych dochodów, zadośćuczynienia
uwzględniającego charakter działalności, za którą został skazany, oraz doznany wskutek tego skazania uszczerbek
psychiczny - kwotę 28.333.825 zł, zasądzoną na podstawie art. 487 § 1 ustawy z 19.4.1969 r. Kodeks postępowania
karnego (Dz.U. z 1969 r. poz. 96; dalej: KPK69) prawomocnym postanowieniem Sądu Wojewódzkiego w L.
z 25.5.1992 r., III Ko 89/92, w następstwie uniewinnienia go, po uwzględnieniu rewizji nadzwyczajnej, od popełnienia
czynu z art. 46 ust. 1 i 2 dekretu z 12.12.1981 r. o stanie wojennym.
Z kolei wyrokiem SO w W. z 18.5.2009 r., III Ko 303/08, na podstawie art. 8 ust. 1 i 1a UznOrzNiewU oddalono
wniosek J.S. o uzupełniające odszkodowanie i zadośćuczynienie, przy czym roszczenie wnioskodawcy dotyczyło
wyłącznie odszkodowania uzupełniającego związanego z utratą prawa do nabycia akcji KGHM Polska Miedź SA
wskutek zwolnienia go z Huty Miedzi G. w stanie wojennym.
Sąd I instancji stanął na stanowisku, że żądanie dodatkowego odszkodowania o charakterze rehabilitacyjnym jest
niedopuszczalne w sytuacji, gdy wobec Wnioskodawcy orzeczono już odszkodowanie o rehabilitacyjnym
charakterze. Orzeczeniu zasądzającemu roszczenie w sytuacji tożsamości o charakterze podmiotowym (tożsamość
osoby wnioskującej) i przedmiotowym (tożsamość podstawy faktycznej żądania, jaką jest niesłuszne pozbawienie
wolności) przysługuje przymiot prawomocności i będący jego konsekwencją stan powagi rzeczy osądzonej. Ponadto
SO uznał, że brak jest również podstaw do dochodzenia przez J.S. dodatkowego odszkodowania i zadośćuczynienia
na podstawie art. 8 ust. 4 UznOrzNiewU. Przepis ten zdaniem Sądu pozwala zasądzić dodatkowe odszkodowanie,
mimo że w wyniku rewizji nadzwyczajnej, kasacji lub wznowienia postępowania prawomocnie zasądzono już
wnioskodawcy odszkodowanie (przełamując na zasadzie wyjątku stan powagi rzeczy osądzonej), ale gdy
jednocześnie za owym dodatkowym odszkodowaniem przemawiają względy słuszności, a nadto gdy do
prawomocnego zasądzenia odszkodowania doszło na podstawie przepisów KPK69, jeszcze przed wejściem w życie
UznOrzNiewU. Tymczasem wobec J.S. w wyniku rewizji nadzwyczajnej prawomocnie zasądzono odszkodowanie

postanowieniem Sądu Wojewódzkiego w L. z 25.5.1992 r., a zatem już po wejściu w życie UznOrzNiewU, tj. po
24.5.1991 r.
Rozpoznając podniesiony w apelacji zarzut obrazy prawa materialnego, w części odnoszącej się do art. 8 ust. 4
UznOrzNiewU, SA przyjął, że przepis ten pozwala na zasądzenie dodatkowego odszkodowania przy przełamaniu
zasady powagi rzeczy osądzonej. Konieczne jest jednakże łączne zaistnienie dwóch przesłanek: 1) gdy za
dodatkowym odszkodowaniem przemawiają względy słuszności, jak również 2) zasądzenie odszkodowania na
podstawie przepisów KPK69 jeszcze przed wejściem w życie UznOrzNiewU. Ze względu na to, że ta ostatnia
przesłanka nie została w sprawie spełniona, do czego nawiązał Sąd meriti, zdaniem Sądu odwoławczego trafność
zaskarżonego apelacją wyroku nie budziła wątpliwości.
Analiza omawianego przepisu, przeprowadzona wprawdzie przez Sąd odwoławczy z obszernym odwołaniem do
orzecznictwa, okazała się niepełna, a przez to wadliwa.
Należało przypomnieć, że osobie, wobec której stwierdzono nieważność orzeczenia albo wydano decyzję
o internowaniu w związku z wprowadzeniem 13.12.1981 r. w Polsce stanu wojennego, przysługuje od Skarbu
Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę, wynikłe z wydania lub
wykonania orzeczenia albo decyzji. W razie śmierci tej osoby uprawnienie to przechodzi na małżonka, dzieci
i rodziców (art. 8 ust. 1 UznOrzNiewU). Trafna jest również konstatacja, że – co do zasady – istnieje możliwość
wysuwania uzupełniających roszczeń przez osoby, którym zasądzono odszkodowanie i zadośćuczynienie wskutek
orzeczeń wydanych po rozpoznaniu rewizji nadzwyczajnej, kasacji lub wznowienia postępowania. UznOrzNiewU
przewiduje jednak w tym zakresie wyjątek. Otóż w art. 8 ust. 4 UznOrzNiewU określono, że art. 8 ust. 1
UznOrzNiewU nie ma zastosowania, jeżeli w wyniku rewizji nadzwyczajnej, kasacji lub wznowienia postępowania
prawomocnie zasądzono odszkodowanie, chyba że za jego zastosowaniem przemawiają względy słuszności. Treść
wymienionego przepisu UznOrzNiewU stanowi więc wyłom w zasadzie res iudicata, albowiem ustawodawca
wprowadza tu możliwość ponownego rozpoznania sprawy, mimo że wcześniej zapadło już rozstrzygnięcie
w warunkach identyczności stron i tożsamości przedmiotu procesu. W takiej sytuacji nie jest dopuszczalne wydanie
orzeczenia o umorzeniu postępowania na podstawie art. 17 § 1 pkt. 7 KPK (zob. wyroki SN: z 25.2.2010 r., IV KK
403/09,
; z 27.8.2015 r., III KK 256/15,
, i postanowienie SN z 26.2.2015 r., III KK 13/15,
). Za
dopuszczalnością ponownego wystąpienia o rekompensatę szkód i krzywd silnie przemawia i to, że UznOrzNiewU
dotyczy wyłącznie represjonowania za działalność niepodległościową, podczas gdy przewidziane w art. 487 KPK69
i art. 552 KPK podstawy prawne dochodzenia roszczeń z tytułu niesłusznego skazania aspektu tego nie
uwzględniają.
Sądy nie rozważyły wszystkich okoliczności w kontekście żądań Wnioskodawcy. Oczywiste jest, że orzeczenie
z 1992 r., zasądzające J.S. odszkodowanie i zadośćuczynienie, nie uwzględnia pierwiastka działalności
niepodległościowej, który nie podlegał badaniu przez SO w 1992 r., a to wobec ówczesnego brzmienia art. 8 ust. 1
UznOrzNiewU. Z kolei analiza materiałów postępowania SA w W., objętych wyrokiem z 12.11.2009 r., II AKa 350/09,
kiedy to powołany wyżej przepis obowiązywał już w znowelizowanej formie, nie wskazuje, jakoby przedmiot tego
postępowania pokrywał się z roszczeniami dochodzonymi w niniejszym postępowaniu.

Komentarz
W warunkach uznania, że w sprawie istnieje podstawa do ubiegania się przez wnioskodawcę o określone roszczenia
wynikające z jego działalności na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego, których nie mógł on dochodzić
w całości przed wejściem w życie noweli UznOrzNiewU, albo nie rozstrzygnięto o nich prawomocnie, a zarazem
względy słuszności przemawiają za uwzględnieniem roszczenia, odwołanie się do zasady wynikającej z art. 17 § 1
pkt. 7 KPK było niedopuszczalne i stanowiło skutek obrazy prawa materialnego, mianowicie art. 8 ust. 4
UznOrzNiewU. Negatywna przesłanka procesowa w postaci powagi rzeczy osądzonej (art. 17 § 1 pkt 7 KPK)
zachodzi wówczas, gdy wnioskodawca uzyskał wcześniej (np. na podstawie art. 8 ust. 1 UznOrzNiewU)
rekompensatę za represje, jakie go dotknęły z tytułu takiej działalności, a następnie wystąpił o zasądzenie
uzupełniającego odszkodowania i zadośćuczynienia na podstawie art. 8 ust. 4 UznOrzNiewU, przy braku nowego
(innego) tytułu prawnego (zob. postanowienie SN z 10.4.2019 r., IV KK 14/18,
).

Wyrok SN z 7.6.2022 r., I KK 200/22

Analiza omawianego przypadku wskazuje na istotę dokładnego uwzględnienia przepisów dotyczących odszkodowań za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Rozstrzygnięcia sądowe podkreślają konieczność przestrzegania zasad prawnych i szczegółowej analizy każdego przypadku indywidualnie.