Podstawa wyłączenia sędziego

W kontekście podstawy wyłączenia z art. 40 § 1 pkt. 1 KPK przyjmuje się, że ratio legis tego rozwiązania sprowadza się do odsunięcia od sprawy sędziego, w sytuacji gdy jej rozstrzygnięcie wpływa na sferę jego praw i obowiązków. Autor wniosku argumentuje, że wadliwa procedura delegacji sędziego oraz nadmierny wpływ władzy wykonawczej na kształtowanie składu sądu mogą wpłynąć na niezależność i bezstronność sędziów. Sąd Najwyższy uznał, że podstawa wyłączenia sędziego nie zaistniała, jednak wniosek został uwzględniony na podstawie art. 41 § 1 KPK.

Tematyka: podstawa wyłączenia sędziego, art. 40 KPK, art. 41 KPK, niezależność sądu, bezstronność sądu, wadliwa procedura delegowania sędziów, wpływ władzy wykonawczej, standardy konstytucyjne, Sąd Najwyższy

W kontekście podstawy wyłączenia z art. 40 § 1 pkt. 1 KPK przyjmuje się, że ratio legis tego rozwiązania sprowadza się do odsunięcia od sprawy sędziego, w sytuacji gdy jej rozstrzygnięcie wpływa na sferę jego praw i obowiązków. Autor wniosku argumentuje, że wadliwa procedura delegacji sędziego oraz nadmierny wpływ władzy wykonawczej na kształtowanie składu sądu mogą wpłynąć na niezależność i bezstronność sędziów. Sąd Najwyższy uznał, że podstawa wyłączenia sędziego nie zaistniała, jednak wniosek został uwzględniony na podstawie art. 41 § 1 KPK.

W kontekście podstawy wyłączenia z art. 40 § 1 pkt. 1 KPK przyjmuje się, że ratio legis tego rozwiązania
sprowadza się do odsunięcia od sprawy sędziego, w sytuacji gdy jej rozstrzygnięcie wpływa na sferę jego
praw i obowiązków. Nie chodzi tu jedynie o tak ewidentne przypadki, gdy sędzia jest stroną procesową, która
ex definitione ma interes prawny w korzystnym dla siebie rozstrzygnięciu, ale o każdy przypadek, gdy
sprawa bezpośrednio dotyczy sędziego.
Opis stanu faktycznego
Do rozpoznania sprawy kasacyjnej II KK 44/21, 
, została wyznaczona – po uprzednim wyłączeniu od
rozpoznania tej sprawy SSN M.M., SSN I.Z. (II KO 15/22) i SSN A.B. (II KO 74/22, 
) – sędzia SN, M.B.
Wniosek o wyłączenie jej od rozpoznania sprawy kasacyjnej złożył obrońca skazanego, adwokat P.K. Podstawą
swojego wniosku uczynił art. 9 § 2 KPK w zw. z art. 40 § 1 pkt. 1 KPK, a w obszernym uzasadnieniu podniósł, że
w toku postępowania kasacyjnego zasygnalizował istnienie bezwzględnego powodu odwoławczego z art. 439 § 1 pkt.
2 KPK, związanego z orzekaniem w instancji odwoławczej przez sędziego SO, A.K., która była delegowana do
składu SA w W. na podstawie art. 77 § 1 pkt. 1 ustawy z 27.7.2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (t.j.
Dz.U. z 2020 r. poz. 2072; dalej: PrUSP). Łącznie z art. 77 § 4 PrUSP, określającym model delegacji, nie jest on do
pogodzenia z konstytucyjnymi standardami podziału władzy, niezawisłości i bezstronności sędziowskiej,
niezależności sądu oraz sprawiedliwego procesu. W toku dalszego wywodu wniosku jego Autor stwierdził, że
nadmierny wpływ władzy wykonawczej, tj. Ministra Sprawiedliwości na system delegowania sędziów (np. możliwość
odwołania w każdym czasie bez podania podstaw takiej decyzji, brak odwołania się do sądu), wykazuje istotne
podobieństwo do przypadku orzekania sędziów, którzy zostali powołani w wadliwej procedurze, w której brała udział
Krajowa Rada Sądownictwa, której skład ukształtowano nowelą z 8.12.2017 r. W obu tych procedurach wykazano
nadmierny wpływ władzy wykonawczej na kształtowanie składu sądu (z jednej strony przez delegowanie sędziego,
a z drugiej strony przez powołanie na stanowisko sędziego przy udziale organu zależnego od władzy wykonawczej,
tj. KRS). Autor przypomniał, że co do wszystkich sędziów powołanych na stanowiska sędziowskie została
podważona zasada domniemania bezstronności i niezawisłości, lecz co do osób powołanych na stanowiska sędziów
SN nastąpiło to w sposób bezwarunkowy. W tym zakresie przywołano we wniosku m.in. uchwały SN oraz orzeczenia
międzynarodowych trybunałów,, tj. TSUE oraz ETPC.
Podkreślając zatem zbieżność ocen w zakresie wadliwych procedur (a nie statusu orzeczniczego osoby sędziego
A.K. oraz SSN M.B., których efekt jest ten sam, tj. brak instytucjonalnych gwarancji do zachowania na minimalnym
poziomie niezawisłości, niezależności i bezstronności w orzekaniu), Autor wniosku wywiódł, że sytuacja, w której
zasiadająca w składzie sądu kasacyjnego sędzia SN M.B. (powołana w wadliwej procedurze, uprzednio będąca
w składzie Izby Dyscyplinarnej, która to Izba nie była sądem), miałaby oceniać kwestię rzetelności procedury
delegacji sędziego, może zostać sprowadzona do sytuacji naruszenia zasady nemo iudex in causa sua, która jest
wyrażona w art. 40 § 1 pkt. 1 KPK. Uzasadniając przyjęcie jako podstawy wniosku tej przesłanki normatywnej,
obrońca skazanego wywiódł dalej, że w piśmiennictwie nie wyklucza się, iż zawarta w art. 40 § 1 pkt. 1 KPK
podstawa wyłączenia sędziego z mocy prawa może być ujmowana także w takiej sytuacji, gdy sędzia wyznaczony do
rozpoznania sprawy może być zainteresowany jej wynikiem w kontekście treści orzeczenia i wpływu orzeczenia na
jego interesy lub uprawnienia, oraz możliwego wpływu wyniku sprawy na jego własny interes prawny.
Po rozpoznaniu wniosku obrońcy skazanego Z.N. w przedmiocie wyłączenia SSN od udziału w sprawie II KK 44/21,
na podstawie art. 42 § 4 zd. pierwsze KPK w zw. z art. 41 § 1 KPK, Sąd postanowił wyłączyć sędziego.
Uzasadnienie SN
Zdaniem Sądu NajwyższegoSN wniosek obrońcy skazanego o wyłączenie sędziego SN M.B. jest zasadny, choć nie
podziela on tezy wnioskodawcy, że zachodzi w tej sprawie podstawa wyłączenia sędziego z mocy art. 40 § 1 pkt. 1
KPK.
Bezsporne jest, że w odniesieniu do podstawy wyłączenia sędziego z mocy prawa konieczne jest dokonywanie
wykładni ścisłej (por. np. postanowienia SN: z 11.12.2002 r., V KK 135/02, 
; z 27.1.2005 r., IV KK 385/04,
; z 13.6.2007 r., V KK 15/07, 
; z 14.1.2009 r., V KK 285/08, 
). W kontekście podstawy
wyłączenia z art. 40 § 1 pkt. 1 KPK przyjmuje się, że ratio legis tego rozwiązania sprowadza się do odsunięcia od
sprawy sędziego w sytuacji, gdy jej rozstrzygnięcie wpływa na sferę jego praw i obowiązków, przy czym nie chodzi
jedynie o tak ewidentne przypadki, gdy sędzia jest stroną procesową, która ex definitione ma interes prawny
w korzystnym dla siebie rozstrzygnięciu, ale o każdy przypadek, gdy sprawa dotyczy sędziego bezpośrednio (J.
Kosonoga, w: Zabłocki, Komentarz, 2017, art. 40, s. 550). Nawet uwzględniając, że w zakresie bezpośredniego
związku sędziego ze sprawą (art. 40 § 1 pkt 1 KPK) mieszczą się przypadki, gdy przedmiot rozstrzygnięcia wywiera


bezpośredni wpływ na sferę uprawnień i interesów sędziego, to trzeba stwierdzić, iż taka sytuacja w tej sprawie nie
zachodzi. Będąca podstawą kasacji (sygnalizacja istnienia art. 439 § 1 pkt. 2 KPK) wadliwość procedury delegowania
sędziego do sądu odwoławczego oparta jest na innej przesłance normatywnej niż wadliwość aktu powołania
sędziego SN, M.B. W tej drugiej sytuacji wada procesu nominacyjnego związana była z udziałem w procesie
powołania Krajowej Rady Sądownictwa, która jest organem zależnym od władzy wykonawczej, nie reprezentuje
środowiska sędziowskiego, a zatem nie jest tym Organem, który jest wymienionym w Konstytucji RP (por. uchwała
SN z 2.6.2022 r., I KZP 2/22, 
). Co więcej, SSN, M.B., nie była poprzednio sędzią, a prokuratorem, i nie mogła
korzystać z formuły delegacji sędziowskiej. Ewentualne ustalenie w postępowaniu kasacyjnym, że w toku
rozpoznawania apelacji doszło do zaistnienia uchybienia z art. 439 § 1 pkt. 2 KPK wobec zasiadania w składzie sądu
odwoławczego SSO A.K. jako sędziego delegowanego, nie przekłada się ani bezpośrednio, ani nawet pośrednio, na
ocenę sytuacji prawnoprocesowej sędziego SN, M.B. Z tego powodu podstawa do wyłączenia sędziego nie mogła
w tej sprawie zaistnieć.
Natomiast wniosek podlegał uwzględnieniu na podstawie art. 41 § 1 KPK. Przepis ten stanowi bowiem jeden
z elementów chroniących prawo strony do niezależnego i bezstronnego sądu, co oznacza, że musi być on wykładany
w ten sposób, aby gwarantować stronie prawo do rozpoznania sprawy przez niezależny i bezstronny sąd
ustanowiony ustawą. W ramach kontroli tego prawa trzeba mieć na uwadze, czy rozpoznanie sprawy przez
określonego sędziego będzie stanowiło o realizacji standardu niezależności i bezstronności, gwarantowanego art. 45
ust. 1 Konstytucji RP, art. 6 ust. EKPCz i art. 47 KPP (por. postanowienie SN z 13.10.2021 r., II KO 30/21).
W sytuacji złożenia przedmiotowego wniosku o wyłączenie jest oczywiste, że strona dostrzega wady w procedurze
powołania na stanowisko sędziego SN, M.B., które będą prowadzić do naruszenia standardu z art. 6 ust. 1 EKPCz,
gdyby w składzie rozstrzygającym sprawę zasiadała sędzia M.B. Taka konkluzja wynika z przytoczonego przez
wnioskodawcę wyroku ETPC. Konstatacja ta jest prawidłowa. Każdy polski sąd jest związany dokonaną przez ETPC
wykładnią standardu z art. 6 ust. 1 EKPCz (szerzej w tym zakresie np. postanowienia SN: z 16.9.2021 r., I KZ 29/21,
; z 22.3.2022 r., I KZP 13/21), a to skutkuje przyjęciem, że orzekanie sędziego SN powołanego w wadliwej,
opisanej już wcześniej procedurze, wiąże się z istotnym i bardzo prawdopodobnym naruszeniem prawa strony do
rozpoznania sprawy przez bezstronny i niezależny sąd ustanowiony ustawą w rozumieniu art. 6 ust. 1 EKPCz, ale
także standardu konstytucyjnego (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP). Stwierdzenie to jest tym bardziej uprawnione, gdy
dostrzeże się, że ETPC w kolejnych swoich orzeczeniach przeciwko Polsce do takich samych wniosków doszedł na
gruncie orzekania w SN przez sędziów wadliwie powołanych do Izby Kontroli i Spraw Publicznych oraz Izby Cywilnej.

Komentarz
Z zaprezentowanych powodów, kierując się koniecznością zapewnienia stronie prawa do bezstronnego
i niezależnego sądu ustanowionego ustawą (art. 6 ust. 1 EKPCz), a także mając na uwadze konieczność
wyeliminowania skutków w postaci ewentualnego żądania wznowienia postępowania na podstawie art. 540 § 3 KPK
oraz w celu ochrony Skarbu Państwa przed odpowiedzialnością odszkodowawczą, należało wyłączyć od rozpoznania
przedmiotowej sprawy sędziego SN, M.B.

Postanowienie SN z 6.9.2022 r., II KK 44/21, 








Sąd Najwyższy uznał, że choć podstawa wyłączenia sędziego z mocy prawa nie została spełniona, wniosek został uwzględniony na podstawie art. 41 § 1 KPK. Decyzja o wyłączeniu sędziego miała zapewnić zachowanie standardów niezależności i bezstronności sądu. Autor komentuje, że decyzja ta była konieczna dla ochrony prawa strony do sprawiedliwego procesu oraz dla uniknięcia ewentualnej odpowiedzialności odszkodowawczej.