Wieloczynowy charakter przestępstwa niealimentacji

Przestępstwo niealimentacji należy do tzw. przestępstw wieloczynowych, wymagających popełnienia kilku czynów o charakterze jednorodnym lub różnorodnym. Artykuł omawia złożoność tego typu przestępstw oraz analizuje konkretne przypadki uchylania się od obowiązku alimentacyjnego. Opisane są także postępowania sądowe w kontekście zmiany przepisów dotyczących niealimentacji.

Tematyka: przestępstwo niealimentacji, przestępstwa wieloczynowe, uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego, postępowanie sądowe, zmiana przepisów, Sąd Najwyższy

Przestępstwo niealimentacji należy do tzw. przestępstw wieloczynowych, wymagających popełnienia kilku czynów o charakterze jednorodnym lub różnorodnym. Artykuł omawia złożoność tego typu przestępstw oraz analizuje konkretne przypadki uchylania się od obowiązku alimentacyjnego. Opisane są także postępowania sądowe w kontekście zmiany przepisów dotyczących niealimentacji.

Przestępstwo niealimentacji należy do tzw. przestępstw wieloczynowych, tzn. takich, które dla realizacji
znamion typu czynu zabronionego wymagają popełnienia kilku czynów w znaczeniu naturalnym
o charakterze jednorodnym lub różnorodnym. W tych wypadkach czasem popełnienia czynu zabronionego
(art. 6 § 1 KK) jest czas dokonania ostatniego z czynów, składających się na realizację znamion czynu
zabronionego.


Opis stanu faktycznego
D.K. został oskarżony o to, że: w okresie od 25.10.2007 r. do 22.6.2017 r. w R. i Z. uchylał się od obowiązku
alimentacyjnego określonego wyrokiem SO w R. przez niełożenie rat alimentacyjnych na rzecz swoich dzieci
w łącznej kwocie po 800 zł miesięcznie. W okresie od 18.10.2011 r. do 22.6.2017 r. w R. i Z. uchylał się od
obowiązku alimentacyjnego określonego wyrokiem SR w R. przez niełożenie rat alimentacyjnych na rzecz swoich
dzieci w łącznej kwocie po 2200 zł miesięcznie, to jest o czyn z art. 209 § 1 KK.
SR w R. uznał D.K. za winnego zarzucanego mu czynu z art. 209 KK i skazał na karę 2 lat ograniczenia wolności.
Wyrok zaskarżył obrońca oskarżonego, zarzucając naruszenie przez Sąd przepisów postępowania, mające wpływ na
treść orzeczenia, to jest art. 51 § 2 KPK oraz art. 410 KPK w zw. z art. 7 KPK i art. 4 KPK. Po rozpoznaniu apelacji
SO w R. uniewinnił D.K. od zarzucanego mu czynu.
Kasację wniósł pełnomocnik oskarżycieli posiłkowych, zarzucając wyrokowi Sądu odwoławczego naruszenie:
1.   art. 4 KPK, art. 7 KPK oraz art. 410 KPK;
2.   art. 437 § 2 zd. 2 KPK;
3.   art. 440 KPK;
4.   art. 413 § 2 pkt 1 KPK;
5.   art. 434 KPK i art. 443 KPK.
Zarzucił także rażące naruszenie prawa materialnego w postaci art. 1 § 1 KK w zw. z art. 115 § 1 KK, w zw. z art. 209
§ 1 KK. W konsekwencji skarżący wniósł o uchylenie wyroku SO oraz przekazanie sprawy do ponownego
rozpoznania. W odpowiedzi na kasację prokurator wniósł o jej oddalenie jako oczywiście bezzasadnej.
Po rozpoznaniu kasacji wniesionej przez pełnomocnika oskarżycieli posiłkowych SN uchylił zaskarżony wyrok
i przekazał sprawę SO w R. do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.
Uzasadnienie SN
Zdaniem SN kasacja była oczywiście zasadna. Charakter uchybienia opisanego w tym zarzucie oraz jego następstwa
(w postaci wydania wyroku uniewinniającego wobec oskarżonego) już samoistnie powodują konieczność
uwzględnienia kasacji i ponowienia postępowania odwoławczego.
Podstawą do zmiany wyroku Sądu I instancji i uniewinnienia oskarżonego od zarzutu popełnienia przestępstwa z art.
209 § 1 KK był dla Sądu II instancji brak w opisie czynu przypisanego oskarżonemu przez Sąd I instancji tych jego
elementów, które były wymagane w poprzednim brzmieniu art. 209 § 1 KK. W ocenie tego Sądu skutkowało to
naruszeniem przepisu art. 413 § 2 pkt. 1 KPK, niemożliwym do konwalidowania w postępowaniu odwoławczym
z uwagi na brak wniesienia na niekorzyść oskarżonego apelacji oraz zakaz reformationis in peius.
Poza sporem jest to, iż na podstawie ustawy z 23.3.2017 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz ustawy o pomocy
osobom uprawnionym do alimentacji (Dz.U. Z 2017 r. poz. 952) 31.5.2017 r. inaczej niż dotychczas określono
znamiona występku niealimentacji, przewidzianego w art. 209 § 1 KK. Do czasu wejścia w życie tej nowelizacji, czyli
do 30.5.2017 r., popełniał to przestępstwo ten „kto uporczywie uchylał się od wykonania ciążącego na nim z mocy
ustawy lub orzeczenia sądowego obowiązku opieki przez niełożenie na utrzymanie osoby najbliższej lub innej osoby
i przez to narażał ją na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych”. Dyspozycja przepisu art. 207 §
1 KK 31.5.2017 r. otrzymała zaś brzmienie: „Kto uchyla się od wykonania obowiązku alimentacyjnego określonego co
do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową, jeżeli
łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych



albo jeżeli opóźnienie zaległego świadczenia innego niż okresowe wynosi co najmniej 3 miesiące”. Tak
zakwalifikowany czyn, przypisany oskarżonemu w wyroku Sądu I instancji, rozpoczął się w okresie, w którym
obowiązywał art. 209 § 1 KK w brzmieniu, w którym dla popełnienia tego przestępstwa konieczne było „uporczywe”
uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego oraz wystąpienie skutku w postaci niemożności zaspokojenia
podstawowych potrzeb życiowych przez osoby uprawnione. Z perspektywy znamion obecnie (od 31.5.2017 r.)
obowiązującego art. 209 § 1 KK Sąd odwoławczy zbadał jedynie fragment zachowania oskarżonego, który miał
miejsce po wejściu w życie owej nowelizacji art. 207 KK, a okres ten był zbyt krótki dla wypełnienia wprowadzonego
przez nią wymogu, aby zaległości świadczeń dotyczyły 3 świadczeń okresowych. Sąd ten powołał się przy tym na
postanowienie SN z 20.3.2019 r., I KZP 17/18, 
, i wywiódł, że wynika z niego, iż w opisie czynu przypisanego
powinny znajdować się elementy wskazujące na wypełnienie znamion odpowiedniej jednostki redakcyjnej art. 209 KK
zarówno w poprzednim, jak i obecnym brzmieniu.
Oczywista zasadność zarzutu czwartego kasacji, to jest naruszenia przez Sąd odwoławczy art. 413 § 2 pkt. 1 KPK,
wynika właśnie z przyjęcia przez ten Sąd, że elementy opisu czynu zabronionego z art. 209 § 1 KK sprzed
wspomnianej nowelizacji powinny bezwzględnie – w zaistniałej in concreto sytuacji – znaleźć się w opisie czynu
przypisanego oskarżonemu, a ich brak automatycznie powoduje konieczność uniewinnienia go od tak przypisanego
mu czynu przez SR, z uwagi na regulację zawartą w art. 413 § 2 pkt. 1 KPK i brak apelacji na niekorzyść
oskarżonego. Tymczasem w sytuacji, gdy Sąd I instancji przypisał popełnienie przestępstwa z art. 209 § 1 KK
w nowym brzmieniu, tego rodzaju konieczność nie wystąpiła. Takiego wymogu nie sformułował również SN, w takim
układzie faktycznym i prawnym jak ten zaistniały w rozpoznawanej sprawie, w nadmienionym postanowieniu
wydanym w sprawie I KZP 17/18. Niezależnie od rozbieżności owych sytuacji dotyczących przedmiotu oceny w obu
sprawach SO przeoczył, iż w badanej sprawie jako czas, w ciągu którego oskarżony – według ustaleń Sądu
I instancji – miał uchylać się od obowiązku alimentacyjnego, przyjęto okres od 25.10.2007 r. do 22.6.2017 r., a więc
to jego przestępne zachowanie miało ustać już, gdy obowiązywało nowe brzmienie art. 209 § 1 KK. Tym samym art.
4 § 1 KK nie znajduje zastosowania do jego sytuacji prawnej, gdyż należy przyjąć, że czyn został popełniony
w czasie obowiązywania art. 209 KK w obecnym brzmieniu. Przestępstwo niealimentacji należy do tzw. przestępstw
wieloczynowych, tzn. takich, które dla realizacji znamion typu czynu zabronionego wymagają popełnienia kilku
czynów w znaczeniu naturalnym o charakterze jednorodnym lub różnorodnym. W tych wypadkach czasem
popełnienia czynu zabronionego (art. 6 § 1 KK) jest czas dokonania ostatniego z czynów składających się na
realizację znamion czynu (por. wyrok SN z 15.4.2002 r., II KKN 387/01, 
, oraz postanowienie SA w Gdańsku
z 11.8.1999 r., II A Ko 199/99).
W związku z wymogiem z art. 1 § 1 KK SO miał natomiast obowiązek zbadać, czy w zakresie fragmentu czynu
dotyczącego okresu sprzed wejścia w życie tej nowelizacji czyn przypisany oskarżonemu stanowił czyn zabroniony
pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Nie ulega wątpliwości, że Sąd I instancji
powinien był w uzasadnieniu wyroku wykazać, iż fragment czynu popełniony w okresie poprzedzającym wspomnianą
nowelizację przepisu art. 209 § 1 KK realizuje znamię „uporczywego” uchylania się od obowiązku alimentacyjnego
oraz to, że zachowanie oskarżonego doprowadziło do narażenia na niemożność zaspokojenia podstawowych
potrzeb życiowych pokrzywdzonych.
Przy ponownym rozpoznaniu sprawy SO ponownie dokona kontroli instancyjnej wyroku Sądu I instancji w związku
z apelacją obrońcy oskarżonego, mając także na względzie powyższe wnioski i spostrzeżenia.

Komentarz
Opisane zaszłości świadczą o oczywistej zasadności czwartego zarzutu kasacji i tym samym (z racji charakteru
opisanego uchybienia i jego następstw) o zasadności kasacji oraz konieczności uchylenia zaskarżonego nią wyroku
i przekazania sprawy SO w R. do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym. W takiej sytuacji
procesowej należało ograniczyć rozpoznanie kasacji tylko do tego zarzutu, jako że był on wystarczający do wydania
orzeczenia, a rozpoznanie pozostałych zarzutów stało się bezprzedmiotowe (art. 436 KPK w zw. z art. 518 KPK).

Wyrok Sądu Najwyższego z 15.9.2022 r., III KK 132/22.







Opisane zaszłości w procesie sądowym dowodzą konieczności uchylenia wyroku i ponownego rozpatrzenia sprawy. Sąd Najwyższy podjął decyzję w związku z czwartym zarzutem kasacji, co skutkowało uniewinnieniem oskarżonego od zarzucanego mu czynu.