Podstawa odpowiedzialności Skarbu Państwa

Odpowiedzialność Skarbu Państwa za niesłuszne skazanie i wykonanie kary oraz za niewątpliwie niesłuszne stosowanie tymczasowego aresztowania jest analizowana na podstawie konkretnej sprawy dotyczącej zatrzymania D.D. i zarzutów wobec niego. Pełnomocnik wnioskodawcy wniósł apelację i kasację, dążąc do uzyskania zadośćuczynienia. Wyroki sądów oraz uzasadnienia wskazują na konieczność uwzględnienia specyfiki sprawy oraz przepisów prawa procesowego.

Tematyka: Odpowiedzialność Skarbu Państwa, niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie, zadośćuczynienie, apelacja, kasacja, wyrok SN

Odpowiedzialność Skarbu Państwa za niesłuszne skazanie i wykonanie kary (art. 552 § 1, 2 i 3 KPK) oraz za
niewątpliwie niesłuszne stosowanie tymczasowego aresztowania (art. 552 § 4 KPK) jest odpowiedzialnością
na zasadzie ryzyka.
Opis stanu faktycznego
Działający w imieniu D.D. pełnomocnik wniósł o zasądzenie kwoty 114.000 zł tytułem zadośćuczynienia za doznaną
przez D.D. krzywdę, która wynikła z niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania w okresie od 18.6.2015
r. do 1.9.2015 r., w sprawie prowadzonej wówczas przez Prokuraturę Okręgową w J., a następnie przez SO w J.
Wyrokiem SO w W. wniosek ten został oddalony w całości.
Pełnomocnik D.D. wniósł apelację od tego wyroku, zarzucając mu obrazę przepisów postępowania, to jest art. 552 §
4 KPK, art. 552 § 4 KPK w zw. z art. 60 § 2 KPK, w zw. z art. 5 ust. 5 EKPCz. W apelacji sformułowano ponadto
zarzut błędu w ustaleniach faktycznych. Pełnomocnik wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku przez zasądzenie od
Skarbu Państwa na rzecz wnioskodawcy kwoty 114.000 zł.
Po rozpoznaniu apelacji pełnomocnika D.D., SA w W. wyrokiem z 26.10.2021 r., II AKa 85/21,
, utrzymał
zaskarżony wyrok w mocy.
Kasację od tego wyroku wniósł pełnomocnik wnioskodawcy. Zaskarżył wyrok w całości i zarzucił mu rażącą obrazę
przepisów prawa procesowego, która miała istotny wpływ na treść wyroku, a mianowicie naruszenie:
1. Art. 433 § 2 KPK w zw. z art. 457 § 3 KPK przez naruszenie reguł rzetelnej kontroli instancyjnej i zaniechanie
prawidłowego rozpoznania zarzutów apelacji pełnomocnika wnioskodawcy;
2. Art. 552 § 4 KPK przez błędne i niezasadne przyjęcie, że tymczasowe aresztowanie D.D. nie było niewątpliwie
niesłuszne, podczas gdy niewątpliwą niesłuszność tymczasowego aresztowania ustala się nie tylko z punktu
widzenia momentu jego zastosowania, lecz także przez pryzmat końcowego rozstrzygnięcia, czego Sąd II
instancji nie wziął pod uwagę;
3. Art. 552 § 4 KPK w zw. z art. 5 ust. 5 EKPCz przez błędne przyjęcie, że zaliczenie okresu tymczasowego
aresztowania na poczet kary o charakterze wolnościowym w tej samej sprawie wyklucza możliwość uznania
tymczasowego aresztowania za niewątpliwe niesłuszne i przyznanie wnioskodawcy zadośćuczynienia.
Pełnomocnik wnioskodawcy wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy SA w W. do ponownego
rozpoznania. W pisemnej odpowiedzi na kasację prokurator wniósł o jej oddalenie jako oczywiście bezzasadnej.
Po rozpoznaniu kasacji wniesionej przez pełnomocnika wnioskodawcy SN uchylił zaskarżony wyrok i przekazał
sprawę SA w W. do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.
Uzasadnienie SN
Zdaniem SN kasacja pełnomocnika wnioskodawcy okazała się zasadna i konieczne stało się uwzględnienie
zawartego w niej wniosku.
Na wstępie należy podkreślić, że zaskarżone kasacją rozstrzygnięcie zapadło na tle specyficznych okoliczności
faktycznych niniejszej sprawy. D.D. 18.6.2015 r. został zatrzymany przez funkcjonariuszy Straży Granicznej w K.
Postawiono mu zarzut dokonania na terenie H. wewnątrzwspólnotowego nabycia środków odurzających w postaci
żywicy konopi innych niż włókniste, w łącznej ilości 1225 g, a następnie przewożenia ich samochodem na terytorium
Rzeczypospolitej, to jest zarzut dokonania przestępstwa z art. 55 ust. 1 w zw. z art. 55 ust. 3 ustawy z 29.7.2005 r.
o przeciwdziałaniu narkomanii (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 2050; dalej: NarkU) (czyn tego rodzaju stanowi zbrodnię
w rozumieniu prawa karnego).
Postanowieniem SR w J. zastosowano wobec D.D. środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania na
okres 3 miesięcy. Postanowieniem Prokuratora Prokuratury Okręgowej w J.G. z 1.9.2015 r. uchylono stosowanie
tego środka. Wyrokiem SO w J.G., D.D. uznany został za winnego zarzucanego mu czynu i przy zastosowaniu
nadzwyczajnego złagodzenia kary wymierzono mu karę roku pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej
wykonania na okres 2 lat próby oraz karę 180 stawek dziennych grzywny po 20 zł każda. Na poczet orzeczonej kary
grzywny Sąd zaliczył skazanemu okres tymczasowego aresztowania. Wyrok ten utrzymany został w mocy przez SA
w W. W toku postępowania ustalono, że D.D. nabył w H. środki odurzające w celu wspomożenia terapii paliatywnej
swojej matki, która chorowała na raka trzustki, a środki te poprawiały jej samopoczucie, zmniejszając ból.

Powyższych ustaleń dokonano na podstawie wyjaśnień D.D., które w toku postępowania uznano za wiarygodne.
Matka wnioskodawcy zmarła w trakcie stosowania wobec niego tymczasowego aresztowania.
Przechodząc do rozważań nad zasadnością zarzutów kasacji, należy rozpocząć od stwierdzenia, że
odpowiedzialność Skarbu Państwa za niesłuszne skazanie i wykonanie kary (art. 552 § 1, 2 i 3 KPK) oraz za
niewątpliwie niesłuszne stosowanie tymczasowego aresztowania (art. 552 § 4 KPK) jest odpowiedzialnością na
zasadzie ryzyka. To państwo ponosi ryzyko prowadzenia postępowania karnego, w trakcie którego dochodzi do
tymczasowego aresztowania. W orzecznictwie pogląd ten jest uznawany co najmniej od czasu wydania przez SN
uchwały z 15.9.1999 r., w sprawie I KZP 27/99,
.
Pełnomocnik wnioskodawcy miał rację, podkreślając, że zasądzeniu zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne
tymczasowe aresztowanie nie sprzeciwia się co do zasady sytuacja, w której doszło do późniejszego skazania
tymczasowo aresztowanego na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania. Wypada
zgodzić się z twierdzeniem, że późniejsze zaliczenie okresu tymczasowego aresztowania na poczet orzeczonej kary
grzywny nie wyklucza a priori możliwości zasądzenia odszkodowania i zadośćuczynienia na podstawie art. 552 § 4
KPK. Fakt takiego zaliczenia sąd może uwzględnić przy ustalaniu wysokości odszkodowania (art. 553a KPK).
Możliwość taka nie dotyczy jednak wysokości zadośćuczynienia, które powinno być przyznane w pełnej wysokości
(zob. wyrok SN z 19.7.2019 r., V KK 104/17,
).
SO rozpoznający wniosek w I instancji skupił się w swych rozważaniach nad kwestią zasadności stosowania
tymczasowego aresztowania w chwili jego zastosowania i doszedł do wniosku, że skoro D.D. zarzucono dokonanie
zbrodni z art. 55 ust. 1 w zw. z art. 55 ust. 3 NarkU, a co więcej w efekcie uznano go za winnego tego przestępstwa,
to nie można uznać, by zastosowanie tego środka zapobiegawczego było niewątpliwie niesłuszne.
SA podzielił tę linię rozumowania i to mimo sformułowania przez pełnomocnika wnioskodawcy w apelacji zarzutu
niekompletności rozważań Sądu I instancji. Sąd ten nie przeprowadził natomiast badania zasadności stosowania
tymczasowego aresztowania w odniesieniu do całego okresu jego stosowania. Tymczasem bezpośrednio po
zastosowaniu tego środka zapobiegawczego przedstawiono dokumentację medyczną dotyczącą stanu zdrowia matki
D.D., dostarczono szereg publikacji związanych z terapeutycznym działaniem substancji przewożonej przez granicę,
a w sprawie aresztowanego interweniowały organizacje społeczne, m.in. Helsińska Fundacja Praw Człowieka oraz
politycy, indywidualne pisma składali także obywatele. Dopiero śmierć matki tymczasowo aresztowanego
spowodowała, że następnego dnia uchylono stosowanie tego środka zapobiegawczego.
Sąd odwoławczy powinien zbadać, czy konieczne było stosowanie tymczasowego aresztowania aż do 1.9.2015 r.
i rozważyć, czy wniosek o zadośćuczynienie nie może w realiach tej sprawy być zasadny choćby w części. Istnieje
bowiem możliwość miarkowania wysokości zadośćuczynienia. Brak powyższych rozważań stanowił naruszenie reguł
postępowania odwoławczego i w toku ponownego rozpoznania sprawy powinien być usunięty. Nie oznacza to, że po
powyższych ustaleniach i rozważaniach sąd odwoławczy wyda orzeczenie odmienne od dotychczasowego, niemniej
w obecnym stanie rzeczy argumentacja przemawiająca za oddaleniem wniosku nie jest pełna. Warto jednocześnie
zastanowić się, czy w realiach tej nietypowej sprawy organy państwa rzeczywiście nie mają sobie nic do zarzucenia,
a stosowany środek zapobiegawczy był adekwatny do okoliczności nie tylko w chwili zatrzymania i zastosowania
tymczasowego aresztowania, lecz także w każdym następnym dniu postępowania, w trakcie którego do akt wpływały
kolejne dokumenty świadczące o motywach działania D.D.

Komentarz
Stosowanie najsurowszego środka zapobiegawczego, polegającego na pozbawieniu wolności, powinno mieć miejsce
ultima ratio, to jest wtedy, gdy żaden inny środek zapobiegawczy nie może zapewnić prawidłowego toku
postępowania. Siłą rzeczy stan sprawy, który miał miejsce w momencie stosowania tymczasowego aresztowania,
może w toku postępowania ulec daleko idącej zmianie. Owa zmiana w rzeczy samej może ujawnić okoliczności
jednoznacznie wskazujące, że środek ten stosowano niewątpliwie niesłusznie. Z tego powodu zasadność stosowania
tymczasowego aresztowania powinna być oceniana przez pryzmat okoliczności istniejących w czasie jego
stosowania z równoczesnym uwzględnieniem ostatecznego rezultatu postępowania. W tym zakresie należało się
zgodzić z wywodami zawartymi w kasacji.

Wyrok SN z 6.10.2022 r., II KK 289/22

Rozważania nad zasadnością zarzutów kasacji oraz decyzje sądów wykazują istotność analizy okoliczności sprawy oraz konieczność uwzględnienia ostatecznego rezultatu postępowania przy ocenie stosowania tymczasowego aresztowania. Wyrok SN uznał kasację za zasadną, wskazując na konieczność ponownego rozpatrzenia sprawy. Zasadność zasądzenia zadośćuczynienia za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie została potwierdzona.