Odpowiedzialność karna a wiek sprawcy

Odpowiedzialność karną określoną w Kodeksie karnym ponosi sprawca, który w czasie popełnienia czynu zabronionego miał ukończone 17 lat. Sąd Rejonowy w S. wyrokiem z 27.2.2020 r., II K 577/19, uznał D.G. za winnego włamania do baru i wymierzył mu karę roku pozbawienia wolności, warunkowo zawieszoną na okres próby 5 lat. Kasację od tego wyroku wniosło Prokuratura, a Sąd Najwyższy umorzył postępowanie, uzasadniając decyzję zgodnie z przepisami Kodeksu karnego i ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Tematyka: Odpowiedzialność karna, wiek sprawcy, Kodeks karny, postępowanie karne, Sąd Najwyższy, kasacja, uchylenie wyroku, umorzenie postępowania, nieletni sprawca, ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich

Odpowiedzialność karną określoną w Kodeksie karnym ponosi sprawca, który w czasie popełnienia czynu
zabronionego miał ukończone 17 lat.
Opis stanu faktycznego
Sąd Rejonowy w S. wyrokiem z 27.2.2020 r., II K 577/19, uznał D.G. za winnego tego, że w nocy z 12 na 13.8.2017 r.
w B., na terenie ośrodka wczasowego, działając wspólnie i w porozumieniu z I.A. i D.D., włamał się do baru, skąd
dokonał zaboru w celu przywłaszczenia pieniędzy i innych przedmiotów łącznej wartości 1700 zł, tj. czynu z art. 279 §
1 KK, za który wymierzył mu karę roku pozbawienia wolności, przy czym wykonanie kary – w oparciu o przepis art.
69 § 1 i 2 KK, art. 70 § 2 KK i art. 73 § 2 KK – warunkowo zawiesił na okres próby wynoszący 5 lat, oddając w tym
okresie oskarżonego D.G. pod dozór kuratora sądowego.
Powyższy wyrok uprawomocnił się 6.3.2020 r. i nie był przez strony zaskarżony.
Kasację od tego wyroku wniósł na korzyść skazanego Prokurator Generalny, zarzucając rażące i mające istotny
wpływ na treść wyroku naruszenie przepisów art. 10 § 1 i 2 KK w zw. z art. 1 § 1 pkt 2 i art. 5 ustawy z 26.10.1982 r.
o postępowaniu w sprawach nieletnich (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 969; dalej: NielU) oraz art. 13 NielU w zw. z art. 18 §
1 pkt 2 NielU, a ponadto art. 4 ust. 1 ustawy z 30.8.2013 r. o zmianie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich
oraz innych ustaw (Dz.U. z 2013 r. poz. 1165), przez skazanie oskarżonego D.G. za czyn z art. 279 § 1 KK
i wymierzenie mu, bez nadzwyczajnego złagodzenia, kary roku pozbawienia wolności z zastosowaniem
dobrodziejstwa warunkowego zawieszenia wykonania tej kary na okres próby wynoszący 5 lat oraz orzeczenie
środków probacyjnych i środka kompensacyjnego mimo to, że oskarżony w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu
nie ukończył 17. roku życia.
Sąd Najwyższy po rozpoznaniu kasacji Prokuratora Generalnego uchylił zaskarżony wyrok i na podstawie art. 537 §
2 KPK w zw. z art.17 § 1 pkt 2 KPK umorzył postępowanie.
Uzasadnienie SN
Zdaniem Sądu Najwyższego kasacja jest oczywiście zasadna i jako taka podlega uwzględnieniu w trybie art. 535 § 5
KPK.
Stosownie do treści art. 10 § 1 KK - na zasadach określonych w Kodeksie karnym odpowiada ten, kto popełnił czyn
zabroniony po ukończeniu 17 lat. Bezspornie oznacza to, że odpowiedzialność karną określoną w Kodeksie karnym
ponosi sprawca, który w czasie popełnienia czynu zabronionego miał ukończone 17 lat. W odniesieniu do tej zasady
ustawodawca wprowadził dwie modyfikacje. Pierwsza polega na tym, że wyjątkowo sprawca, który nie ukończył 17
lat, a ukończył lat 15 i popełnił czyn wyczerpujący znamiona jednego z enumeratywnie wskazanych przestępstw (tj.
czyn z art. 134 KK, art. 148 § 1, 2 lub 3 KK, art. 156 § 1 lub 3 KK, art. 163 § 1 lub 3 KK, art. 166 KK, art. 173 § 1 lub 3
KK, art. 197 § 3 lub 4 KK, art. 223 § 2 KK, art. 252 § 1 lub 2 KK oraz art. 280 KK), może odpowiadać na zasadach
określonych w Kodeksie karnym, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki
osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze
okazały się bezskuteczne (art. 10 § 2 KK). Druga modyfikacja związana z ponoszeniem odpowiedzialności na
zasadach przewidzianych w Kodeksie karnym została określona w art. 10 § 4 KK, gdzie ustawodawca dopuścił –
przy spełnieniu określonych warunków – możliwość odpowiadania sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu
17 lat, lecz przed ukończeniem przez niego 18. roku życia, na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach
nieletnich.
Nie ulega wątpliwości, że D.G. urodził się 4.2.2001 r. Czyn przypisany zaskarżonym kasacją wyrokiem popełnił on
w nocy z 12 na 13.8.2017 r. Zestawienie tych dat czyni uprawnionym wniosek, że w chwili popełnienia zarzuconego,
a następnie przypisanego D.G. przestępstwa wyczerpującego ustawowe znamiona występku z art. 279 § 1 KK miał
on ukończone 16 lat, 6 miesięcy i 8 dni.
Mając zatem na względzie przywołaną już treść art. 10 § 1 KK a contrario, stwierdzić należało, że D.G. z uwagi na to,
iż w czasie popełnienia owego czynu nie ukończył lat 17, nie mógł odpowiadać w przedmiotowym postępowaniu na
zasadach określonych w Kodeksie karnym. Równocześnie nie mógł wobec niego mieć zastosowanie tryb
przewidziany w art. 10 § 2 KK, gdyż czyn mu przypisany nie należał do kategorii przestępstw wymienionych w tym
przepisie.
W tej sytuacji Sąd Rejonowy w S. miał obowiązek rozważyć, czy wobec D.G. należało zastosować obowiązujące
wówczas przepisy NielU. Zgodnie z normą wyrażoną w art. 1 § 1 pkt 2 NielU przepisy tej ustawy stosuje się

w zakresie postępowania w sprawach o czyny karalne w stosunku do osób, które dopuściły się takiego czynu po
ukończeniu 13 lat, ale nie ukończyły lat 17.
Równocześnie poza sporem pozostaje, że postępowanie karne przeciwko D.G. zostało wszczęte już po ukończeniu
przez niego 18. roku życia. Dopiero bowiem 8.8.2019 r. został mu przedstawiony i ogłoszony zarzut popełnienia
czynu z art. 279 § 1 KK. Tym samym w chwili wszczęcia przeciwko niemu postępowania karnego miał ukończone 18
lat i 6 miesięcy. Zgodnie natomiast z treścią art. 18 § 1 pkt 2 NielU wobec nieletniego, który dopuścił się czynu
karalnego, o którym mowa w art. 1 § 2 pkt 2 NielU, tj. przestępstwa lub przestępstwa skarbowego, i postępowanie
przeciwko niemu wszczęto po ukończeniu przez niego 18 lat, sądem właściwym do rozpoznania sprawy jest sąd
właściwy według przepisów Kodeksu postępowania karnego. Przepis ten, jak wielokrotnie podkreślał Sąd Najwyższy
w wydanych orzeczeniach, miał jednak charakter jedynie normy procesowej, wskazującej na właściwość sądu
rozstrzygającego sprawę, natomiast podstawę prawną rozstrzygnięć o możliwej do orzeczenia wobec takiego
sprawcy karze przewidzianej w Kodeksie karnym stanowił przepis art. 13 NielU.
Sąd Najwyższy w wyroku z 21.9.2011 r., III KK 234/11,
, zasadnie zauważył, że: „Jedynie procesowy
charakter art. 18 NielU sprawia, iż przewidziane w tym przepisie prawo do rozpoznania sprawy przez sąd właściwy
miejscowo i rzeczowo w oparciu o przepisy Kodeksu postępowania karnego nie zwalnia tego sądu od obowiązku
stosowania reguł materialnoprawnych. Jedną z nich określa norma art. 13 NielU”. Podobne stanowisko Sąd
Najwyższy zaprezentował w wyroku z 3.9.2015 r., V KK 249/15,
, podkreślając przy tym, że: „Przepis art. 18 §
1 pkt 2 NielU ma charakter procesowy i przez to nie zwalnia w żaden sposób sądu właściwego według przepisów
Kodeksu postępowania karnego od obowiązku stosowania reguł materialnoprawnych określonych w tej ustawie. Nie
pozbawia zatem osoby – sprawcy czynu zabronionego statusu nieletniego w postępowaniu, które – po spełnieniu
określonych w tym przepisie warunków – będzie się toczyło przed sądem właściwym według przepisów KPK (...)”.
Przepis art. 13 NielU zakładał, że w sytuacji gdy wobec nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego, o którym
mowa w art. 1 § 2 pkt 2 lit. a NielU, ale w chwili orzekania ukończył lat 18, zachodzą podstawy do orzeczenia
umieszczenia w zakładzie poprawczym – sąd rodzinny mógł wymierzyć karę, gdy uznał, że stosowanie środków
poprawczych nie byłoby już celowe. Wówczas, wydając wyrok skazujący, sąd zobowiązany był również do
zastosowania wobec oskarżonego nadzwyczajnego złagodzenia kary. Przepis ten pozwalał więc na wydanie wobec
nieletniego sprawcy czynu karalnego, który w dacie orzekania przez sąd właściwy według przepisów Kodeksu
postępowania karnego miał już ukończone 18 lat, wyroku skazującego i wymierzenie kary (według reguł określonych
w Kodeksie karnym), ale z obligatoryjnym zastosowaniem instytucji nadzwyczajnego złagodzenia kary.

Komentarz
Na tle rozpoznawanej sprawy jawi się bezsporne twierdzenie, że Sąd Rejonowy w S. – orzekając 27.2.2020 r.
o odpowiedzialności karnej D.G. za popełniony przez niego, jako nieletniego (po ukończeniu lat 13, a przed
ukończeniem 17 lat życia), występek z art. 279 § 1 KK, niebędący czynem enumeratywnie wymienionym w art. 10 § 2
KK – powinien postępowanie to umorzyć wobec stwierdzenia zaistnienia negatywnej przesłanki procesowej
przewidzianej w art. 17 § 1 pkt 2 KPK w postaci ustalenia, że ustawa stanowi, iż sprawca nie popełnia przestępstwa,
ewentualnie powinien w oparciu o przepis art. 5 NielU skierować sprawę do właściwego sądu rodzinnego celem
rozważenia zasadności zastosowania środków prawnych przewidzianych w ustawie o postępowaniu w sprawach
nieletnich (w dacie orzekania oskarżony ukończył 19 lat, a nie ukończył 21. roku życia, co już obecnie nastąpiło).
Z tych względów należało uwzględnić kasację, uchylić zaskarżony nią wyrok i umorzyć postępowanie wobec D.G.

Wyrok Sądu Najwyższego z 12.4.2023 r., III KK 666/22,

Sąd Najwyższy uchylił wyrok Sądu Rejonowego, argumentując, że D.G. nie mógł ponosić odpowiedzialności karną zgodnie z Kodeksem karnym ze względu na wiek w chwili popełnienia czynu. Decyzja ta wynikała z analizy przepisów dotyczących odpowiedzialności karnej nieletnich oraz postępowania karnej.