Zakaz reformationis in peius w postępowaniu odwoławczym

Zakaz reformationis in peius w postępowaniu odwoławczym stanowi istotną zasadę prawa procesowego, mającą na celu ochronę strony oskarżonej przed pogorszeniem jej sytuacji w trakcie odwołania. Artykuł analizuje konkretny przypadek orzecznictwa dotyczący skomplikowanej sytuacji procesowej, w której Sąd Najwyższy musiał rozstrzygnąć spór dotyczący tożsamości czynu zarzuconego i przypisanego, oraz konieczność ponownego rozpatrzenia sprawy przez sąd odwoławczy.

Tematyka: Zakaz reformationis in peius, postępowanie odwoławcze, Sąd Najwyższy, tożsamość czynu, zasada skargowości, identyfikacja przestępstwa

Zgodnie z treścią art. 434 § 1 pkt 1 KPK sąd odwoławczy może orzec na niekorzyść oskarżonego jedynie
wówczas, gdy wniesiono na jego niekorzyść środek odwoławczy. Zakaz orzekania na niekorzyść oznacza, że
w postępowaniu odwoławczym, ani w postępowaniu ponownym, sytuacja oskarżonego nie może ulec
pogorszeniu w jakimkolwiek zakresie, w tym również w sferze ustaleń faktycznych.
Opis stanu faktycznego
Wyrokiem Sądu Rejonowego w K. z 17.3.2022 r., II K 213/21/N, Ł.L. został uznany za winnego popełnienia czynu
kwalifikowanego z art. 286 § 1 KK i art. 270 § 1 KK w zw. z art. 12 § 1 KK i wymierzono mu za ten czyn karę 8
miesięcy pozbawienia wolności oraz czynu kwalifikowanego z art. 284 § 1 KK, za który orzeczono karę 4 miesięcy
pozbawienia wolności, jak też czynu wypełniającego dyspozycję art. 284 § 1 KK w zw. z art. 12 § 1 KK polegającego
na przywłaszczeniu kwoty 42.540 zł na szkodę R.Ż., za który wymierzono mu karę 6 miesięcy pozbawienia wolności.
Wskazanym wyrokiem oskarżonemu została wymierzona kara łączna roku pozbawienia wolności, której wykonanie
warunkowo zawieszono na okres próby wynoszący 3 lata.
Od tego wyroku apelacje wnieśli: prokurator na niekorzyść oskarżonego w zakresie zaniechania orzeczenia środka
probacyjnego i obrońca oskarżonego.
Sąd Okręgowy w K. wyrokiem z 2.8.2022 r., IV Ka 940/22, zmienił zaskarżony wyrok m.in. przez uniewinnienie
oskarżonego od popełnienia czynu z art. 284 § 1 KK w zw. z art. 12 § 1 KK, czego konsekwencją była również
zmiana rozstrzygnięcia o karze łącznej i kosztach procesu.
Kasację na niekorzyść oskarżonego w zakresie uniewinnienia od popełnienia czynu kwalifikowanego w akcie
oskarżenia z art. 284 § 1 KK w zw. z art. 12 § 1 KK wniósł prokurator zarzucając rażące i mające istotny wpływ na
treść wyroku naruszenie przepisów proceduralnych art. 413 § 2 pkt 1 KPK przez jego niezastosowanie oraz art. 434
§ 1 KPK przez niewłaściwe zastosowanie.
W konkluzji wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w K. do ponownego
rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.
Obrońca oskarżonego w odpowiedzi na kasację wniósł o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu kasacji wniesionej przez prokuratora, uchylił zaskarżony wyrok w części dotyczącej
uniewinnienia oskarżonego od popełnienia czynu i sprawę w tym zakresie przekazał Sądowi Okręgowemu w K. do
ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.
Uzasadnienie SN
Zdaniem Sądu Najwyższego kasacja okazała się zasadna.
Skarżący w uzasadnieniu kasacji trafnie podzielił pogląd Sądu odwoławczego o mylnym wskazaniu w rozstrzygnięciu
Sądu pierwszej instancji, w ślad za opisem czynu zawartym w akcie oskarżenia osoby pokrzywdzonej, ale również
zasadnie wykazał, że dalsze rozważania tego Sądu prowadzące do stwierdzenia o niemożliwości zmiany opisu czynu
przez zmianę danych pokrzywdzonego wobec wniesienia apelacji jedynie na korzyść oskarżonego, przy
niespełnieniu warunków z art. 434 § 1 KPK, co skutkowało uniewinnieniem oskarżonego, nie zasługują na
uwzględnienie.
W wyniku rozpoznania apelacji wniesionej jedynie na korzyść oskarżonego nie jest możliwe, aby sąd odwoławczy
zmienił ustalenia faktyczne i w ślad za tym opis czynu w taki sposób, by ustawowe znamiona przestępstwa, za które
sprawca został skazany zostały wypełnione (por. wyrok Sądu Najwyższego z 1.12.2010 r., IV KK 185/10,
).
Jednakże, co oczywiste, opis czynu zawarty w wyroku (art. 413 § 2 pkt 1 KPK) musi odpowiadać kompletowi
znamion czynu zabronionego, albowiem odpowiedzialności penalnej podlega tylko ten, kto popełnia czyn zabroniony.
Tylko w przypadku, gdy opis czynu nie zawiera określeń, które kompletnie odpowiadają znaczeniowo zwrotom
(znamionom) opisującym typ czynu zabronionego, przy braku środka odwoławczego na niekorzyść, nie jest możliwe
dokonanie przez sąd ad quem jakiejkolwiek korekty w tym zakresie (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie
z 15.7.2019 r., II AKa 103/19,
; postanowienie Sądu Najwyższego z 26.10.2016 r., II KK 273/16,
).
W kontekście poczynionych stwierdzeń, na gruncie tej sprawy, nieodzowne było rozważenie zagadnienia tożsamości
czynu zarzuconego i przypisanego. Zagadnienie to związane z zachowaniem zasady skargowości należy w procesie
karnym do zagadnień trudnych. Niewątpliwie trudne, o ile w ogóle możliwe jest sformułowanie uniwersalnej reguły

umożliwiającej łatwe badania zachowania tożsamości czynu. Konieczne jest dokonywanie szczegółowej, na gruncie
konkretnej sprawy, analizy ustalonych faktów dotyczących podmiotu i przedmiotu przestępstwa, czasu i miejsca jego
popełnienia oraz porównania zakresu wspólnych dla czynu zarzucanego i przypisanego znamion. W orzecznictwie
Sądu Najwyższego wskazywano, że nie stanowi wyjścia poza granice oskarżenia, dokonanie odmiennych niż
przyjęte w zarzucie ustaleń faktycznych co do tego samego zdarzenia, np. w zakresie daty czy okresu popełnienia
przestępstwa, miejsca jego popełnienia, ilości i wartości przedmiotu przestępstwa, zachowania poszczególnych
sprawców, czy tożsamości osoby pokrzywdzonej przestępstwem (por. wyrok Sądu Najwyższego z 4.1.2006 r., IV KK
376/05,
).
Podkreśla się, że sąd nie jest związany opisem czynu zarzuconego, a po wyjaśnieniu wszystkich istotnych
okoliczności może i powinien nadać mu w wyroku dokładne określenie (art. 413 § 2 pkt 1 KPK), które może odbiegać
od opisu czynu przyjętego w akcie oskarżenia. O tym, czy sąd utrzymał się w wyroku w granicach skargi decyduje
zatem ostatecznie tożsamość zdarzenia historycznego zarzuconego w skardze i przypisanego w wyroku. Zakres
znaczeniowy terminu zdarzenie historyczne jest przy tym stosunkowo szeroki i obejmuje opisane w skardze
zdarzenie faktyczne, w którego przebiegu oskarżyciel dopatruje się przestępstwa. Okoliczności te powodują, że
tożsamość czynu zarzuconego i przypisanego powinna być badana indywidualnie, w odniesieniu do konkretnych
ustaleń faktycznych dokonanych w sprawie, z odwołaniem się do pojęcia zdarzenia historycznego i jego granic oraz
rozsądnej życiowej oceny, nie tylko przy tym sądu i stron czy uczestników postępowania, ale i hipotetycznego
postronnego obserwatora. Pomocniczo można odwołać się w zakresie badania tożsamości czynu do tzw. testu
powtórnego oskarżenia, sprowadzającego się do udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy w przypadku uznania, że
czyn przypisany wykraczałby poza granice skargi, możliwe byłoby ponowne oskarżenie tej samej osoby o ten nowy
czyn (por. wyrok Sądu Najwyższego z 2.3.2011 r., III KK 366/10,
).
Prowadząc dalsze rozważania w zakresie tożsamości czynu należało stwierdzić, że tożsamość ta będzie wyłączona
w przypadku odmienności podmiotów czynu i różności dóbr prawnych naruszonych czynem. Różnica co do osoby
pokrzywdzonego będzie natomiast wykluczać tożsamość czynu tylko w przypadku, gdy łączyć się będzie
z ustaleniem także innych różnic, na przykład co do miejsca zdarzenia, czasu czynu, przedmiotu wykonawczego lub
ustawowych znamion czynu (por. M. Cieślak, Polska procedura karna, Warszawa 1971, s. 280). Różnica
w ustaleniach osoby pokrzywdzonego nie zawsze zatem wyklucza tożsamość czynu.
Odnosząc tę argumentację do realiów sprawy trzeba wskazać, że oskarżonemu zarzucono popełnienie przestępstwa
z art. 284 § 1 KK polegającego na przywłaszczeniu sobie cudzej rzeczy ruchomej, gdzie elementem konstytutywnym
był zamiar włączenia cudzej rzeczy, w tym wypadku mienia spółki (niebędącego majątkiem wspólników) do majątku
sprawcy i postąpienia z rzeczą, jak z własną. Ustalenie innej osoby pokrzywdzonej nie spowodowałoby wyjścia poza
granice tożsamości czynu zarzucanego, gdyż identyczne pozostaje źródło pieniędzy wypłaconych przez oskarżonego
(majątek spółki), kwota tych pieniędzy oraz czas i miejsce działania oskarżonego, sposób jego działania z zamiarem
pokrzywdzenia spółki prawa handlowego. Wskazanie innej osoby pokrzywdzonej nie stanowiłoby pogorszenia
sytuacji procesowej oskarżonego, bowiem opis czynu zawiera wszystkie znamiona czynu określonego w art. 284 § 1
KK, które zostały przez niego w całości wypełnione. Zmiana osoby pokrzywdzonej nie wpłynęłaby w żadnym zakresie
na tożsamość zarzuconego i przypisanego oskarżonemu czynu.
W toku ponownego postępowania odwoławczego, Sąd odwoławczy rozpoznając zarzuty apelacji obrońcy
oskarżonego w zakresie czynu opisanego w akcie oskarżenia powinien uwzględnić wywody prawne poczynione
przez Sąd Najwyższy co do tożsamości czynu związane z zachowaniem zasady skargowości i swoje rozstrzygnięcie
w tym przedmiocie szczegółowo uzasadnić.

Komentarz
Nie może budzić najmniejszej wątpliwości, że zaprezentowana w tle sprawy argumentacja uzasadniała uznanie
zasadności zarzutu kasacji. Konsekwencją tego stwierdzenia była konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku
w części dotyczącej uniewinnienia oskarżonego od popełnienia czynu z art. 284 § 1 KK w zw. z art. 12 § 1 KK
i przekazania sprawy w tej części Sądowi odwoławczemu do ponownego rozpoznania w postępowaniu
odwoławczym.

Wyrok Sądu Najwyższego z 20.6.2023 r., III KK 100/23,

Analiza przypadku oraz uzasadnienie Sądu Najwyższego wskazują na konieczność przestrzegania zasady skargowości i dokładności w opisie czynu zarzuconego. Uchylenie wyroku oraz przekazanie sprawy do ponownego rozpatrzenia podkreśla istotę prawidłowego identyfikowania znamion przestępstwa w procesie sądowym.