Nieobecność obligatoryjnego obrońcy bezwzględną przyczyną odwoławczą

Nieobecność obrońcy obligatoryjnego na rozprawie, niezależnie od opinii biegłych psychiatrów o poczytalności oskarżonego, może być przyczyną odwoławczą. Artykuł omawia przypadki, gdzie brak postanowienia stwierdzającego brak obligatoryjności obrony prowadzi do uchybienia, jak również analizuje konsekwencje takich sytuacji. Przedstawione są także przypadki odwołań i decyzje sądów w kontekście uchybień proceduralnych oraz konieczności zapewnienia uczciwego postępowania.

Tematyka: obrońca obligatoryjny, nieobecność obrońcy, uchybienie proceduralne, odwołanie, sąd apelacyjny, bezwzględna przyczyna odwoławcza

Nieobecność obrońcy obligatoryjnego (art. 79 § 1 pkt 3 i 4 KPK) na rozprawie w przypadku braku wydania
przez sąd postanowienia stwierdzającego brak obligatoryjności obrony (art. 79 § 4 KPK), stanowi uchybienie
będące bezwzględną przyczyną odwoławczą określoną w art. 439 § 1 pkt 10 KPK także wówczas, gdy z opinii
biegłych lekarzy psychiatrów wynika, że poczytalność oskarżonego w czasie popełnienia czynu nie była
wyłączona ani w znacznym stopniu ograniczona, a ponadto, że stan zdrowia psychicznego oskarżonego
pozwala mu na udział w postępowaniu i prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny.
Opis stanu faktycznego
Sąd Okręgowy w O., wyrokiem z 15.12.2021 r., III K 81/20, uznał Ł.D. za winnego popełnienia przestępstwa z art.
258 § 1 KK, za które wymierzył mu karę 6 miesięcy pozbawienia wolności oraz przestępstwa z art. 56 ust. 1 i 3
ustawy z 29.7.2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1939) w zw. z art. 12 § 1 KK i w zw.
z art. 65 § 1 KK, za które wymierzył mu karę 10 miesięcy pozbawienia wolności i karę grzywny 300 stawek dziennych
po 20 zł każda. Jednocześnie połączył kary pozbawienia wolności i wymierzył Ł.D. karę łączną 1 roku pozbawienia
wolności, którą warunkowo zawiesił na okres 3 lat próby.
Z powyższym orzeczeniem nie zgodził się zarówno prokurator, jak i obrońca oskarżonego. Oskarżyciel publiczny
zaskarżył określony wyrok w zakresie rozstrzygnięcia o karze, przepadku i kosztach procesu, podnosząc zarzuty
błędów w ustaleniach faktycznych i rażącej niewspółmierności orzeczonej kary, domagając się za ten czyn kary 2 lat
i 6 miesięcy pozbawienia wolności oraz grzywny w wysokości 200 stawek dziennych po 60 zł każda oraz kary łącznej
w wymiarze 2 lat i 8 miesięcy pozbawienia wolności.
Z kolei obrońca Ł.D. zaskarżył wyrok sądu pierwszej instancji w całości, podnosząc zarzuty naruszenia prawa
procesowego, tj. art. 7 KPK, a w konsekwencji wnosząc o uniewinnienie oskarżonego.
Po rozpoznaniu powyższych środków odwoławczych, Sąd Apelacyjny w W. zmienił zaskarżony wyrok i wymierzył mu
karę 2 lat pozbawienia wolności - wyrok z 5.10.2022 r., II AKa 38/22,
.
Od powyższego wyroku dwie kasacje wywiedli obrońcy z wyboru skazanego. Obie kasacje oparto na zarzutach
rażącego naruszenia prawa, tj. art. 433 § 1 i 2 KPK w zw. z art., 457 § 3 KPK, w zw. z art. 2 § 2 KPK, art. 7 KPK i art.
410 KPK oraz art. 457 § 3 KPK w zw. z art. 424 § 1 pkt 1 KPK., które w ocenie skarżących mogły mieć istotny wpływ
na treść wydanego orzeczenia.
Obrońcy wnieśli o uchylenie wyroku i przekazanie do ponownego rozpoznania z wnioskiem o wstrzymanie wykonania
zaskarżonego kasacją orzeczenia.
Oskarżyciel publiczny wniósł o ich oddalenie z powodu oczywistej bezzasadności.
Postanowieniem z 14.6.2023 r. Sąd Najwyższy nie uwzględnił wniosku o wstrzymanie wykonania zaskarżonego
wyroku.
Pismem z 29.11.2023 r. obrońca skazanego ponowił wniosek w trybie art. 532 § 1 KPK wskazując, że na rozprawie
8.11.2023 r. Sąd Najwyższy dopatrzył się możliwości zaistnienia w sprawie bezwzględnej przyczyny odwoławczej,
podejmując czynności, które skutkowały koniecznością odroczenia rozprawy. Tymczasem skazany korzysta
z odroczenia wykonania kary i obiektywnie nie jest możliwe rozpoznanie kasacji przed upływem tego okresu.
Dodatkowo wskazał, że skazany jest jedynym żywicielem rodziny.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu wniosku obrońcy skazanego o wstrzymanie wykonania prawomocnego wyroku Sądu
Apelacyjnego w W. z 5.10.2022 r., II AKa 38/22,
, postanowił uwzględnić wniosek i wstrzymać wykonanie
wobec Ł.D. do czasu rozpoznania kasacji.
Uzasadnienie SN
Zdaniem Sądu Najwyższe wniosek obrońcy skazanego zasługiwał na uwzględnienie.
Nie przesądzając o treści przyszłego rozstrzygnięcia, które zapadnie po rozpoznaniu sprawy w składzie kolegialnym
na rozprawie, którą zaplanowano na 24.4.2024 r. należało zauważyć, że uchylenie zaskarżonego wyroku oraz
poprzedzającego go orzeczenia sądu a quo rysuje się jako realne z uwagi na uchybienie wskazane w art. 439 § 1 pkt
10 KPK. Sąd Najwyższy wskazywał w swych orzeczeniach, że „nieobecność obrońcy obligatoryjnego (art. 79 § 1 pkt
3 i 4 KPK) na rozprawie w przypadku braku wydania przez sąd postanowienia stwierdzającego brak obligatoryjności
obrony (art. 79 § 4 KPK), stanowi uchybienie będące bezwzględną przyczyną odwoławczą określoną w art. 439 § 1

pkt 10 KPK także wówczas, gdy z opinii biegłych lekarzy psychiatrów wynika, że poczytalność oskarżonego w czasie
popełnienia czynu nie była wyłączona ani w znacznym stopniu ograniczona, a ponadto, iż stan zdrowia psychicznego
oskarżonego pozwala mu na udział w postępowaniu i prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny” (zob.
postanowienie SN z 18.5.2022 r., I KZP 10/21 i przywołane tam judykaty; wyrok SN z 7.4.2022 r., II KK 59/22,
; wyrok SN z 19.7.2023 r., III KK 628/22,
; wyrok SN z 20.7.2023 r., I KK 390/22,
).
Tymczasem analiza nadesłanych akt sprawy III K 171/19 Sądu Okręgowego w O., z której wyłączono do odrębnego
rozpoznania materiały wobec Ł.D. prowadzi do wniosku, że postanowieniem z 28.11.2019 r. prokurator nadzorujący
śledztwo przeciwko wymienionemu powołał dwóch biegłych psychiatrów celem wydania opinii o jego stanie zdrowia
psychicznego. Jednocześnie nie występował o wyznaczenie mu obrońcy z urzędu, gdyż ten korzystał już z pomocy
obrońcy z wyboru. 9.12.2019 r. do Prokuratury Okręgowej w O. wpłynęła opinia sądowo-psychiatryczna dotycząca
Ł.D., z której wynikało, że nie jest on chory psychicznie ani upośledzony umysłowo, brak jest podstaw do
kwestionowania jego poczytalności tempore criminis, a także jest zdolny do udziału w toczącym się postępowaniu
karnym i do prowadzenia obrony w sposób samodzielny i rozsądny. Mimo to w toku dalszego postępowania
przygotowawczego oraz na etapie pierwszoinstancyjnym nie wydano postanowienia w trybie art. 79 § 4 KPK
stwierdzającego, że udział obrońcy nie jest obowiązkowy. Tymczasem jak wynika z protokołu rozprawy z 18.10.2021
r., w jej trakcie salę rozpraw opuścił obrońca, co skutkowało odtwarzaniem nagrań z podsłuchów telefonicznych
i odbieraniem wyjaśnień od Ł.D. pod nieobecność tegoż obrońcy. Wprawdzie na etapie postępowania odwoławczego
Sąd Apelacyjny w W. wydał postanowienie stwierdzające brak warunków obrony obligatoryjnej z art. 79 § 1 i 2 KPK
i art. 80 KPK w odniesieniu do Ł.D., jednak okoliczność ta nie przekłada się automatycznie na konwalidację uchybień
popełnionych we wcześniejszej fazie procesu. Kwestia ta z całą pewnością będzie przedmiotem rozważań w trakcie
rozprawy kasacyjnej, niemniej nie zmienia to wskazanej na wstępie oceny, że uchylenie wyroków sądów obu instancji
jest wysoce prawdopodobne.
Z tych też względów należało wstrzymać wykonanie zaskarżonego kasacją prawomocnego wyroku Sądu
Apelacyjnego w W. z 5.10.2022 r., II AKa 38/22,
, zmieniającego wyrok Sądu Okręgowego w O. z 15.12.2021
r., III K 81/20, do czasu rozpoznania kasacji.
Jednocześnie Sąd Najwyższy nie dostrzegł podstaw do zastosowania na obecnym etapie środków zapobiegawczych
wskazanych w art. 532 § 2 KPK. Postępowanie karne wobec Ł.D. toczyło się od 1.2018 r. Od 4.2018 r. odpowiadał „z
wolności”, a stosowane nieizolacyjne środki zapobiegawcze były stopniowo uchylane. W tym czasie Ł.D. nie
podejmował żadnych działań mogących utrudnić prowadzone wobec niego postępowanie, w tym nie ukrywał się
przed organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Tym bardziej, że zakaz opuszczania kraju uchylono jeszcze na
etapie postępowania przygotowawczego. Również surowość kary orzeczonej w przedmiotowej sprawie nie
przemawia za stosowaniem środków zapobiegawczych. Ł.D. wymierzono bowiem karę poniżej 3 lat pozbawienia
wolności.

Komentarz
Na tle rozpoznawanej sprawy godzi się przypomnieć, że w myśl dyspozycji art. 532 § 1 KPK, w razie wniesienia
kasacji Sąd Najwyższy może wstrzymać wykonanie zaskarżonego orzeczenia, jak i innego orzeczenia, którego
wykonanie zależy od jej rozstrzygnięcia. Ustawodawca nie wskazał przesłanek podjęcia takiej decyzji, niemniej nie
budzi żadnych wątpliwości, że rozwiązanie zawarte we wskazanym przepisie powinno mieć charakter wyjątkowy,
albowiem stanowi ono odstępstwo od zasady natychmiastowej wykonalności wyroków (art. 9 § 3 KKW). Wstrzymanie
wykonania prawomocnego orzeczenia będzie uzasadnione wówczas, gdy wykonanie kary przed rozpoznaniem
kasacji spowodowałoby dla skazanego zbyt poważne i w zasadzie nieodwracalne następstwa (zob.m.in.
postanowienia SN z: 5.1.2024 r., V KK 396/23,
; 22.1.2020 r. III KK 5/20,
; 18.11.2003 r. IV KK 347/03).
Tego rodzaju skutek może mieć miejsce zarówno w sytuacji oczywistej zasadności podniesionych zarzutów
kasacyjnych, jak i stwierdzenia przez Sąd Najwyższy z urzędu - i to jeszcze przed merytorycznym rozpoznaniem
sprawy - jednej z bezwzględnych przyczyn odwoławczych wskazanych w art. 439 § 1 KPK, które w świetle brzmienia
art. 536 KPK powinny skutkować uchyleniem zaskarżonego wyroku poza granicami zaskarżenia i podniesionych
zarzutów.

Postanowienie Sądu Najwyższego z 29.2.2024 r., I KK 101/23,

Sąd Najwyższy uwzględnił wniosek obrońcy skazanego o wstrzymanie wykonania wyroku, argumentując, że istnieje bezwzględna przyczyna odwoławcza. Decyzja ta została podjęta w oczekiwaniu na rozstrzygnięcie kasacji, które planowane jest na 24.4.2024 r. Analiza sprawy wskazuje na możliwość uchylenia wyroków obu instancji ze względu na popełnione uchybienia proceduralne.