Właściwość sądu w sprawie o władzę rodzicielską nad dzieckiem mieszkającym za granicą – co warto wiedzieć?

Globalizacja i swobodny przepływ osób w ramach Unii Europejskiej, a także poza nią, sprawiają, że coraz więcej polskich rodzin decyduje się na życie poza granicami kraju. Niestety, nawet w idyllicznych warunkach emigracyjnych, mogą pojawić się sytuacje kryzysowe, takie jak rozstanie rodziców czy konieczność uregulowania kwestii związanych z opieką nad dzieckiem. W takich okolicznościach kluczowe staje się ustalenie, który sąd – polski czy zagraniczny – będzie właściwy do rozpoznania sprawy dotyczącej władzy rodzicielskiej nad dzieckiem. Kwestia ta jest złożona i wymaga znajomości nie tylko polskiego prawa rodzinnego, ale również licznych regulacji międzynarodowych.

Rozstrzygnięcie problemu właściwości sądu ma fundamentalne znaczenie dla całego postępowania. Błędne skierowanie sprawy do niewłaściwego organu może prowadzić do jej odrzucenia, znacznego przedłużenia procedur, a także generować niepotrzebne koszty i stres. Dlatego tak ważne jest, aby rodzice, zanim podejmą jakiekolwiek kroki prawne, dokładnie zorientowali się w obowiązujących przepisach lub skorzystali z profesjonalnej pomocy prawnej. Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie podstawowych zasad ustalania jurysdykcji w sprawach o władzę rodzicielską, gdy w grę wchodzi element transgraniczny.

Czym jest władza rodzicielska w polskim prawie rodzinnym?

Zanim przejdziemy do skomplikowanych zagadnień jurysdykcji międzynarodowej, warto przypomnieć, czym dokładnie jest władza rodzicielska w świetle polskiego Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Zgodnie z art. 95 § 1 k.r.o., władza rodzicielska obejmuje w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw. Co istotne, władza rodzicielska powinna być wykonywana tak, jak tego wymaga dobro dziecka i interes społeczny (art. 95 § 3 k.r.o.).

W zakres władzy rodzicielskiej wchodzą zatem trzy podstawowe elementy:

Pieczę nad osobą dziecka: Obejmuje to codzienne dbanie o jego potrzeby, zdrowie, bezpieczeństwo, rozwój fizyczny i psychiczny, edukację oraz wychowanie.
Zarząd majątkiem dziecka: Dotyczy zarządzania wszelkimi aktywami należącymi do małoletniego, np. odziedziczonymi nieruchomościami czy środkami pieniężnymi, z należytą starannością i w najlepszym interesie dziecka.
Reprezentacja dziecka: Rodzice są ustawowymi przedstawicielami swojego dziecka, co oznacza, że mogą w jego imieniu dokonywać czynności prawnych (z pewnymi ograniczeniami wynikającymi z przepisów).

Warto podkreślić, że dobro dziecka jest nadrzędną zasadą, którą kieruje się sąd rodzinny przy wszelkich rozstrzygnięciach dotyczących małoletnich. Obejmuje to również decyzje o powierzeniu, ograniczeniu, zawieszeniu czy pozbawieniu władzy rodzicielskiej.

Jurysdykcja krajowa w sprawach o władzę rodzicielską – zasady ogólne

W typowej sytuacji, gdy zarówno rodzice, jak i dziecko mieszkają na terytorium Polski, ustalenie właściwości sądu nie nastręcza większych trudności. Zgodnie z ogólnymi zasadami Kodeksu postępowania cywilnego, w sprawach o prawa niemajątkowe, do których zalicza się sprawy z zakresu prawa rodzinnego dotyczące władzy rodzicielskiej, właściwy jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej. Jednakże, w sprawach opiekuńczych, w tym dotyczących władzy rodzicielskiej, często stosuje się zasadę właściwości sądu ze względu na miejsce zamieszkania lub pobytu osoby, której postępowanie dotyczy, czyli dziecka.

Problematyka komplikuje się znacząco, gdy dziecko, którego sprawa dotyczy, ma miejsce zwykłego pobytu za granicą, lub gdy jeden z rodziców mieszka w innym państwie. W takich przypadkach konieczne jest sięgnięcie do przepisów prawa międzynarodowego – przede wszystkim rozporządzeń unijnych oraz konwencji haskich, które mają pierwszeństwo przed polskimi przepisami wewnętrznymi dotyczącymi jurysdykcji.

Rozporządzenie Bruksela II ter (Rozporządzenie Rady (UE) 2019/1111)

Kluczowym aktem prawnym regulującym kwestie jurysdykcji w sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej w Unii Europejskiej (z wyjątkiem Danii) jest Rozporządzenie Rady (UE) 2019/1111 z dnia 25 czerwca 2019 r. w sprawie jurysdykcji, uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich i w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej oraz w sprawie uprowadzenia dziecka za granicę (wersja przekształcona), powszechnie znane jako Rozporządzenie Bruksela II ter. Zastąpiło ono wcześniej obowiązujące Rozporządzenie Bruksela II bis (2201/2003).

Zgodnie z art. 7 ust. 1 Rozporządzenia Bruksela II ter, główną zasadą ustalania jurysdykcji w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej (polski odpowiednik to władza rodzicielska) jest miejsce zwykłego pobytu dziecka w chwili wniesienia pozwu lub wniosku do sądu. To oznacza, że sądy państwa członkowskiego, w którym dziecko ma swoje centrum życiowe, są co do zasady właściwe do rozpoznawania takich spraw. Jest to fundamentalna zasada, mająca na celu zapewnienie, by sprawy dziecka były rozpatrywane przez sąd znajdujący się najbliżej jego środowiska.

Pojęcie „miejsca zwykłego pobytu” (ang. habitual residence) nie jest jednoznacznie zdefiniowane w rozporządzeniu i jest interpretowane przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE). TSUE wskazuje, że ustalenie miejsca zwykłego pobytu wymaga uwzględnienia całokształtu okoliczności faktycznych, takich jak:

czas trwania i regularność pobytu w danym państwie,
warunki i powody tego pobytu oraz powody przeprowadzki rodziny do tego państwa,
obywatelstwo dziecka,
miejsce i warunki uczęszczania do szkoły,
znajomość języka,
więzi rodzinne i społeczne dziecka w tym państwie.

Przykład: Jeśli polscy rodzice wraz z dzieckiem przeprowadzili się do Niemiec, gdzie dziecko chodzi do szkoły, ma przyjaciół, a rodzice pracują, to miejscem zwykłego pobytu dziecka będą Niemcy, nawet jeśli rodzina posiada polskie obywatelstwo i utrzymuje kontakty z Polską. Wówczas sądem właściwym do orzekania o władzy rodzicielskiej będzie sąd niemiecki.

Wyjątki od zasady miejsca zwykłego pobytu dziecka w Rozporządzeniu Bruksela II ter

Rozporządzenie Bruksela II ter przewiduje jednak pewne wyjątki od głównej zasady jurysdykcji opartej na miejscu zwykłego pobytu dziecka. Należą do nich między innymi:

Prorogacja jurysdykcji (art. 10): Rodzice mogą, pod pewnymi warunkami, uzgodnić, że sąd innego państwa członkowskiego będzie właściwy, o ile jest to zgodne z dobrem dziecka. Taka umowa musi być zawarta na piśmie i być jednoznaczna.
Jurysdykcja oparta na obecności dziecka (art. 11): Jeżeli nie można ustalić miejsca zwykłego pobytu dziecka, a także w przypadku dzieci uchodźców lub dzieci wysiedlonych na arenie międzynarodowej, jurysdykcję mają sądy państwa członkowskiego, w którym dziecko jest obecne.
Przekazanie sprawy do sądu lepiej umiejscowionego (art. 12): Nawet jeśli sąd jest właściwy na podstawie ogólnych zasad, może on, w wyjątkowych okolicznościach, przekazać sprawę do sądu innego państwa członkowskiego, jeśli uzna, że ten inny sąd jest lepiej umiejscowiony do jej rozpatrzenia (np. dziecko nabyło tam miejsce zwykłego pobytu po wszczęciu postępowania) i jest to zgodne z dobrem dziecka.
Jurysdykcja w przypadku bezprawnego uprowadzenia lub zatrzymania dziecka (art. 9 i 10 Rozporządzenia dotyczące odpowiedzialności rodzicielskiej i uprowadzenia): W takich sytuacjach sądy państwa członkowskiego, w którym dziecko miało miejsce zwykłego pobytu bezpośrednio przed uprowadzeniem lub zatrzymaniem, zachowują jurysdykcję do czasu, aż dziecko nabędzie miejsce zwykłego pobytu w innym państwie członkowskim i zostaną spełnione dodatkowe warunki.

Ważne jest również, że Rozporządzenie Bruksela II ter dotyczy relacji między państwami członkowskimi UE (bez Danii). Jeśli dziecko mieszka w państwie niebędącym członkiem UE, zastosowanie mogą znaleźć inne regulacje.

Konwencja Haska z 1996 roku

Gdy dziecko ma miejsce zwykłego pobytu w państwie, które nie jest członkiem Unii Europejskiej (lub gdy sprawa dotyczy relacji z Danią), kluczowe znaczenie może mieć Konwencja o jurysdykcji, prawie właściwym, uznawaniu, wykonywaniu i współpracy w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej oraz środków ochrony dzieci, sporządzona w Hadze dnia 19 października 1996 r. (tzw. Konwencja Haska z 1996 r.). Polska jest stroną tej konwencji, podobnie jak wiele innych państw na świecie, w tym np. Ukraina, Szwajcaria, Australia czy Maroko.

Podobnie jak Rozporządzenie Bruksela II ter, Konwencja Haska z 1996 r. opiera jurysdykcję sądów w sprawach dotyczących środków ochrony dziecka (w tym władzy rodzicielskiej) przede wszystkim na miejscu zwykłego pobytu dziecka (art. 5 Konwencji). Zasady ustalania tego miejsca są zbliżone do tych stosowanych w ramach rozporządzenia unijnego – liczy się faktyczne centrum życiowe dziecka.

Konwencja przewiduje również mechanizmy podobne do tych z Rozporządzenia Bruksela II ter, takie jak:

Jurysdykcja w przypadku zmiany miejsca zwykłego pobytu dziecka.
Możliwość przekazania sprawy do organu innego państwa, który jest w lepszej sytuacji do oceny dobra dziecka.
Jurysdykcja w sprawach pilnych.
Zasady dotyczące bezprawnego uprowadzenia lub zatrzymania dziecka.

Należy pamiętać, że w relacjach między państwami członkowskimi UE (z wyjątkiem Danii) Rozporządzenie Bruksela II ter ma pierwszeństwo przed Konwencją Haską z 1996 r. w zakresie, w jakim reguluje te same kwestie. Jednakże konwencja ta pozostaje niezwykle istotna w relacjach z państwami trzecimi.

Jak ustalić miejsce zwykłego pobytu dziecka w praktyce?

Ustalenie "miejsca zwykłego pobytu" dziecka jest kluczowe i często bywa przedmiotem sporu między rodzicami. Sądy, analizując tę kwestię, biorą pod uwagę szereg czynników, które łącznie tworzą obraz sytuacji życiowej dziecka. Nie ma jednego, decydującego kryterium. Ocena jest zawsze zindywidualizowana.

Oto niektóre z pytań, które mogą pomóc w ustaleniu miejsca zwykłego pobytu:

Gdzie dziecko spędza większość czasu? Regularność i ciągłość pobytu.
Gdzie znajduje się jego dom rodzinny? Warunki mieszkaniowe.
Do jakiej szkoły lub przedszkola uczęszcza? Integracja z systemem edukacyjnym.
W jakim języku dziecko się komunikuje na co dzień? Znajomość języka kraju pobytu.
Gdzie ma swoich przyjaciół, gdzie rozwija zainteresowania? Więzi społeczne.
Gdzie korzysta z opieki medycznej?
Jaka była intencja rodziców co do miejsca pobytu dziecka? Czy przeprowadzka miała charakter stały, czy tymczasowy?
Czy przeprowadzka była legalna i zgodna z wolą obojga rodziców (w przypadku wspólnej władzy rodzicielskiej)?

Warto gromadzić dowody potwierdzające te okoliczności, takie jak umowy najmu mieszkania, zaświadczenia ze szkoły, dokumentacja medyczna, bilety lotnicze, korespondencja, zeznania świadków. Im więcej dowodów na stabilizację życia dziecka w danym kraju, tym większe prawdopodobieństwo uznania tego kraju za miejsce jego zwykłego pobytu.

Sprawy te są często skomplikowane faktycznie i prawnie, dlatego w przypadku wątpliwości, zwłaszcza gdy rodzice prezentują odmienne stanowiska, niezbędna może okazać się pomoc prawnika specjalizującego się w międzynarodowym prawie rodzinnym.

Co jeśli dziecko zostało bezprawnie uprowadzone lub zatrzymane za granicą?

Szczególną kategorią spraw są te, w których jedno z rodziców bez zgody drugiego (lub naruszając orzeczenie sądu) wywozi dziecko za granicę lub je tam zatrzymuje. W takich sytuacjach zastosowanie znajdują przepisy Konwencji Haskiej dotyczącej cywilnych aspektów uprowadzenia dziecka za granicę z 1980 roku oraz odpowiednie regulacje Rozporządzenia Bruksela II ter (art. 10 i 11 rozporządzenia dotyczącego odpowiedzialności rodzicielskiej, ale również art. 22-27 dotyczące powrotu dziecka).

Głównym celem tych regulacji jest zapewnienie natychmiastowego powrotu dziecka do państwa jego poprzedniego miejsca zwykłego pobytu. Sądy państwa, do którego dziecko zostało uprowadzone, co do zasady nie badają merytorycznie kwestii władzy rodzicielskiej, lecz koncentrują się na tym, czy doszło do bezprawnego uprowadzenia lub zatrzymania i czy nie zachodzą wyjątki od obowiązku zarządzenia powrotu (np. poważne ryzyko, że powrót naraziłby dziecko na szkodę fizyczną lub psychiczną).

W sprawach o uprowadzenie dziecka kluczowe jest szybkie działanie i skontaktowanie się z Organem Centralnym wyznaczonym w danym państwie do realizacji postanowień Konwencji Haskiej (w Polsce jest to Ministerstwo Sprawiedliwości) oraz z prawnikiem.

Podsumowanie i rekomendacje

Ustalenie właściwości sądu w sprawach o władzę rodzicielską nad dzieckiem mieszkającym za granicą jest procesem złożonym, wymagającym znajomości zarówno polskiego prawa rodzinnego, jak i licznych, często skomplikowanych, regulacji międzynarodowych, przede wszystkim Rozporządzenia Bruksela II ter oraz Konwencji Haskiej z 1996 roku. Kluczowym kryterium jest zazwyczaj miejsce zwykłego pobytu dziecka, którego ustalenie wymaga analizy wielu czynników faktycznych.

Błędne określenie jurysdykcji może prowadzić do poważnych konsekwencji, w tym do odrzucenia pozwu, przewlekłości postępowania, a nawet do wydania orzeczenia, które nie będzie mogło być uznane i wykonane w innym państwie. Dlatego też, w przypadku jakichkolwiek wątpliwości lub sporu między rodzicami co do właściwości sądu, zdecydowanie zaleca się skorzystanie z specjalistycznej porady prawnej. Doświadczony prawnik specjalizujący się w międzynarodowym prawie rodzinnym pomoże prawidłowo ocenić sytuację, zgromadzić niezbędne dowody i skierować sprawę do właściwego sądu, dbając o najlepszy interes dziecka.

Pamiętajmy, że każda sprawa jest indywidualna, a przedstawione informacje mają charakter ogólny. Tylko szczegółowa analiza konkretnego przypadku pozwala na wybór optymalnej strategii działania.