Res iudicata w przypadku niealimentacji

W przypadku przestępstw wielokrotnych, takich jak uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego, istotne jest dokładne określenie granic czasowych kolejnych czynów przestępnych oraz uwzględnienie treści poprzednich wyroków skazujących. Analizując sprawę dotyczącą A.K., Sąd Najwyższy uchylił wyrok nakazowy, wskazując na rażące naruszenie przepisów prawa karnego procesowego i konieczność ponownego rozpatrzenia sprawy.

Tematyka: res iudicata, uchylanie się od alimentacji, prawo karne, Sąd Najwyższy, wyrok nakazowy, granice czasowe, przestępstwo wielokrotne, odpowiedzialność karna

W wypadku przestępstw wielokrotnych, do których należy występek z art. 209 § 1 KK, nie ma stanu rzeczy
osądzonej, jeżeli uprzednie prawomocne skazanie dotyczy tylko fragmentu zarzuconego później czynu.
Uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego w okresie nieobjętym prawomocnym skazaniem jest już nowym
czynem przestępnym, pociągającym dalszą odpowiedzialność karną, przy czym granice czasowe kolejnego
przestępstwa powinny być dokładnie określone, z uwzględnieniem treści poprzedniego wyroku skazującego.
Opis stanu faktycznego
Sąd Rejonowy w W. wyrokiem nakazowym z 1.12.2020 r., III K 870/20, uznał A.K. za winnego tego, że w okresie od
3.8.2018 r. do 10.1.2020 r. w W. uchylał się od wykonania obowiązku alimentacyjnego wobec uprawnionych G. i O.K.
określonego co do wysokości wyrokiem Sądu Rejonowego w K. z 11.4.2011 r., III RC 1315/10 oraz wyrokiem Sądu
Rejonowego w K. z 11.2.2014 r., III RC 1307/13 na kwotę 350 złotych miesięcznie i 450 złotych miesięcznie, a łączna
wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych, tj. czynu
z art. 209 § 1 KK, za co wymierzył mu karę 1 roku ograniczenia wolności polegającą na wykonywaniu nieodpłatnej,
kontrolowanej pracy na cele społeczne w wymiarze 30 godzin w stosunku miesięcznym.
Wobec braku sprzeciwu uprawnionych stron wyrok nakazowy uprawomocnił się 22.12.2020 r.
Kasację od tego orzeczenia wniósł Prokurator Generalny, który zarzucił rażące i mające istotny wpływ na treść
orzeczenia – zapadłego w trybie art. 500 § 1 KPK – naruszenie przepisów prawa karnego procesowego,
a mianowicie art. 504 § 1 pkt 4 KPK w zw. z art. 17 § 1 pkt 7 KPK.
W oparciu o tak sformułowany zarzut skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku nakazowego i przekazanie
sprawy Sądowi Rejonowemu w W. do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu kasacji wniesionej przez Prokuratora Generalnego na korzyść skazanego od wyroku
nakazowego Sądu Rejonowego w W. z 1.12,2020 r., III K 870/20, uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę
Sądowi Rejonowemu w W. do ponownego rozpoznania.
Uzasadnienie SN
Zdaniem Sądu Najwyższego kasację Prokuratora Generalnego należało uznać za oczywiście zasadną, a to
pozwalało na uwzględnienie jej w całości na posiedzeniu w trybie przepisu art. 535 § 5 KPK.
Stosownie do art. 500 § 1 i 3 KPK możliwość wydania wyroku nakazowego zachodzi jedynie wówczas, gdy materiał
dowodowy zebrany w sprawie pozwala na stwierdzenie, że okoliczności czynu i wina oskarżonego nie budzą
wątpliwości. Przesłanka braku wątpliwości obejmuje nie tylko ustalenia w zakresie sprawstwa czynu, ale także
wszelkich okoliczności mających wpływ na dokonanie jego właściwej prawnokarnej oceny. Do tych okoliczności
zaliczyć należy również czas przestępnego zachowania się sprawcy, gdyż ma on znaczenie z punktu widzenia
różnych instytucji prawnych, które rzutują na możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności karnej, jak również na
kształt tej odpowiedzialności.
Słusznie podnosi skarżący, że powyższe warunki do procedowania w trybie nakazowym w rozpatrywanej sprawie nie
zostały spełnione. Zachodziły bowiem wątpliwości co do prawidłowości przypisania oskarżonemu całego, przyjętego
w akcie oskarżenia, okresu niealimentacji.
Ten sam Sąd Rejonowy w W. wyrokiem nakazowym z 16.9.2020 r., III K 899/20, uznał A.K. za winnego tego, że
w okresie od 1.10.2018 r. do 20.3.2019 r. w W. uchylał się od wykonania ciążącego na nim obowiązku
alimentacyjnego wobec swoich małoletnich dzieci G.K., określonego co do wysokości wyrokiem Sądu Rejonowego
w K. z 11.4.2011 r., III RC 1315/10 oraz O.K., określonego co do wysokości wyrokiem Sądu Rejonowego w K.
z 11.2.2014 r., III RC 1307/13, przy czym łączna wysokość powstałych wskutek tego zaległości stanowi
równowartość co najmniej 3 świadczeń okresowych, tj. czynu z art. 209 § 1 KK, za co na podstawie art. 209 § 1 KK
w zw. z art. 34 § 1 i § 1a KK w zw. z art. 35 § 1 KK wymierzył mu karę 1 roku i 3 miesięcy ograniczenia wolności,
polegającą na wykonywaniu nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne w wymiarze 20 godzin w stosunku
miesięcznym. Przedmiotowy wyrok nakazowy, jak wskazano, uprawomocnił się 2.10.2020 r.
Z zestawienia okresów występków niealimentacji, przypisanych oskarżonemu na mocy opisanych powyżej orzeczeń
Sądu Rejonowego w W., tj. wyroku nakazowego w sprawie III K 870/20 (od 3.8.2018 r. do 10.1.2020 r.) oraz
wcześniejszego chronologicznie wyroku nakazowego w sprawie III K 899/20 (od 1.10.2018 r. do 20.3.2019 r.) wynika
wprost, że zaskarżony kasacją wyrok nakazowy ustalił czas popełnienia przez oskarżonego czynu z art. 209 § 1 KK

tak, że w całości pokrywał się on z uprzednim prawomocnym skazaniem za występek niealimentacji z art. 209 § 1
KK, a ponadto wykraczał poza te ramy czasowe, sprowadzając się w istocie do dwóch okresów przypadających: od
3.8.2018 r. do 30.9.2018 r. oraz od 21.3.2019 r. do 10.1.2020 r.
Wyrokując 1.12.2020 r. Sąd meriti nie był zobowiązany do aktualizacji danych o karalności, albowiem informacja
z Krajowego Rejestru Karnego, w której nie odnotowano uprzedniego skazania za czyn z art. 209 § 1 KK w sprawie
III K 899/20 Sądu Rejonowego w W. została wydana wg. stanu na 6.7.2020 r. Tym samym, nie zmaterializował się
obowiązek o jakim stanowi § 309 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 18.6.2019 r. – Regulaminu
urzędowania sądów powszechnych (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 867), albowiem przepis ten wskazuje na potrzebę
i powinność aktualizacji danych pochodzących sprzed 6 miesięcy, przy czym stan ten w realiach analizowanej
sprawy nie zaistniał. Również z treści zeznań matki małoletnich pokrzywdzonych, jak i wyjaśnień oskarżonego nie
wynika, aby wskazane osoby powołały się na przesłuchania złożone w innym postępowaniu, zważywszy, że
czynności procesowe z udziałem oskarżonego w sprawie III K 899/20 zostały przeprowadzone w okresie
późniejszym, niż w ramach kwestionowanego postępowania III K 870/20.
Układ procesowy, jaki zaistniał w niniejszej sprawie nie skutkował jednak wystąpieniem bezwzględnej przyczyny
odwoławczej w postaci rei iudicatae. W orzecznictwie ugruntowany jest bowiem pogląd, zgodnie z którym przeszkoda
procesowa z art. 17 § 1 pkt 7 KPK zachodzi wyłącznie w sytuacji, gdy okresy obu przypisanych oskarżonemu czynów
pokrywają się ze sobą i są identyczne, względnie, gdy okres określony w sprawie następnej został w całości objęty
skazaniem w sprawie rozpoznawanej poprzednio, prawomocnie już zakończonej (zob. wyrok Sądu Najwyższego
z 9.8.2017 r., II KK 222/17,
i podane tam judykaty). Jednocześnie w wypadku przestępstw wielokrotnych, do
których należy występek z art. 209 § 1 KK, nie ma stanu rzeczy osądzonej, jeżeli uprzednie prawomocne skazanie
dotyczy tylko fragmentu zarzuconego później czynu. Uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego w okresie
nieobjętym prawomocnym skazaniem jest już nowym czynem przestępnym, pociągającym dalszą odpowiedzialność
karną, przy czym granice czasowe kolejnego przestępstwa powinny być dokładnie określone, z uwzględnieniem
treści poprzedniego wyroku skazującego (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 6.5.2002 r., V KK 10/02,
).
W analizowanej sprawie III K 870/20, ponieważ przypisany oskarżonemu występek uchylania się od alimentacji
wykracza poza okres objęty uprzednim prawomocnym skazaniem w sprawie III K 899/20 Sądu Rejonowego w W.,
uznać należało, że Sąd meriti dopuścił się rażącego naruszenia art. 504 § 1 pkt 4 KPK, które w istotny sposób
wpłynęło na treść orzeczenia. W konsekwencji tego uchybienia doszło bowiem do ponownego skazania A.K. za ten
sam fragment zachowania polegającego na niealimentacji na rzecz tych samych małoletnich pokrzywdzonych, tj.
popełniony od 1.10.2018 r. do 20.3.2019 r.
Ustalenie prawidłowego, krótszego okresu niealimentacji miało istotny wpływ na treść wydanego orzeczenia. Sąd
Rejonowy władny był bowiem do dokonania karnoprawnej oceny zachowania oskarżonego jedynie w odniesieniu do
„pozostałych” do osądzenia okresów zawierających się w granicach: od 3.8.2018 r. do 30.9.2018 r. oraz od 21.3.2019
r. do 10.1.2020 r.

Komentarz
Brak wątpliwości, że Sąd meriti, wyrokując w sprawie III K 870/20, dopuścił się rażącej obrazy dyspozycji art. 504 § 1
pkt 4 KPK, który nakazuje precyzyjne – w realiach danej sprawy – określenie czasu popełnienia przestępstwa.
W opisie czynu przypisanego na mocy wyroku nakazowego, analogicznie jak w wyroku wydawanym po
przeprowadzeniu rozprawy głównej (art. 413 § 2 pkt 1 KPK), należało zawrzeć nie tylko określenie sposobu
popełnienia przestępstwa, jego ewentualne skutki, rodzaj atakowanego dobra chronionego prawem, ale także czas
i miejsce jego popełnienia. Precyzyjne ustalenie czasu popełnienia przestępstwa, jak wskazano, ma istotne
znaczenie dla pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności karnej (por. wyroki Sądu Najwyższego z: 19.3.2019 r., IV
KK 58/19,
oraz 20.4.2017 r., V KK 39/17,
). Słusznie zatem Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok.

Wyrok Sądu Najwyższego z 17.4.2024 r., II KK 115/24,

W sprawie Res iudicata ma zastosowanie zasada, że nie ma stanu rzeczy osądzonej, jeśli uprzednie prawomocne skazanie dotyczy tylko fragmentu późniejszego czynu. Uchylanie się od alimentacji w okresie nieobjętym wcześniejszym skazaniem stanowi nowe przestępstwo, pociągające dalszą odpowiedzialność karną. Dokładne określenie granic czasowych kolejnych przestępstw jest kluczowe.