Skutki ustania obrony obligatoryjnej

Tematyka: orzeczenie, decyzja procesowa, formalizm prawny, cofnięcie obrońcy z urzędu, art. 439 § 1 pkt 10 KPK, II K 131/17, M.S., K.M., art. 286 § 1 KK, Sąd Najwyższy, II KS 20/24

Orzeczenie sądu należy oceniać przez pryzmat treści decyzji procesowej, a nie z punktu widzenia
prawidłowej formy (formalizmu prawnego). Nawet jeśli decyzja o cofnięciu obrońcy z urzędu powinna zapaść
w formie postanowienia sądu, to błędne określenie jej jako zarządzenie, nie zmienia skuteczności orzeczenia
sądu i nie stanowi bezwzględnej przyczyny odwoławczej z art. 439 § 1 pkt 10 KPK.
Opis stanu faktycznego
Sąd Rejonowy w O. wyrokiem z 31.5.2023 r., w sprawie II K 131/17, uznał M.S. i K.M. za winnych tego, że 11.4.2016
r. w O. działając wspólnie i w porozumieniu, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej doprowadzili do niekorzystnego
rozporządzenia mieniem I.M. prowadzącą biuro podróży, w postaci pieniędzy w kwocie 75.387 złotych przez
wprowadzenie w błąd wyżej wymienionej co do zamiaru wywiązania się z umowy pośrednictwa i realizacji
zamówionej usługi turystycznej, tj. czynu z art. 286 § 1 KK i za to wymierzył im kary po 8 miesięcy pozbawienia
wolności, przy czym na zasadzie art. 63 § 1 i 2 KK i art. 70 § 1 KK wykonanie orzeczonych kar pozbawienia wolności
warunkowo zawiesił na okres próby 3 lat. Na podstawie art. 33 § 2 KK sąd wymierzył obojgu oskarżonym karę 100
stawek dziennych grzywny, ustalając wysokość jednej stawki dziennej na kwotę 20 złotych.
Sąd Okręgowy w L., po rozpoznaniu apelacji pełnomocnika oskarżycielki posiłkowej i obrońcy oskarżonej M.S.,
wyrokiem z 23.11.2023 r., w sprawie XI Ka 1018/23, na podstawie art. 439 § 1 pkt 10 KPK uchylił zaskarżony wyrok
co do M.S. i sprawę tej oskarżonej przekazał Sądowi Rejonowemu w O. do ponownego rozpoznania. Jednocześnie
utrzymał w mocy zaskarżony wyrok co do K.M.
Skargę od tego wyroku, na niekorzyść oskarżonej M.S., wywiódł pełnomocnik oskarżycielki posiłkowej I.M.,
zarzucając rażące naruszenie przepisów postępowania, a mianowicie art. 437 KPK w zw. z art. 439 § 1 pkt 10 KPK,
które miało istotny wpływ na treść rozstrzygnięcia, przez niesłuszne uchylenie zaskarżonego wyroku, co do M.S.
W konkluzji skarżący wniósł o uchylenie wyroku Sądu Okręgowego w L. i przekazanie Sądowi Okręgowemu sprawy
do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.
Odpowiedzi na skargę wnieśli zarówno prokurator, jak i obrońca, zgodnie wnosząc o jej oddalenie.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu skargi pełnomocnika oskarżycielki posiłkowej I.M. uchylił wyrok w zaskarżonej części
i przekazał sprawę M.S. Sądowi Okręgowemu w L. do ponownego rozpoznania w postępowaniu odwoławczym.
Uzasadnienie SN
Zdaniem Sądu Najwyższego skarga zasługuje na uwzględnienie.
Na wstępie należało przypomnieć, że stosownie do treści art. 539a § 3 KPK, podstawą skargi na wyrok sądu
odwoławczego może być naruszenie art. 437 KPK lub uchybienie określone w art. 439 § 1 KPK.
Sąd Najwyższy rozpoznając skargę na wyrok sądu odwoławczego powinien zatem ograniczyć się do zbadania, czy
w sprawie wystąpiły tzw. bezwzględne przyczyny odwoławcze, albo doszło do uchylenia wyroku mimo braku
formalnych przeszkód określonych w art. 454 KPK do wydania wyroku zmieniającego lub też konieczne jest
przeprowadzenie w całości przewodu sądowego (zob. postanowienie SN z 10.2.2017 r., IV KS 6/16,
; uchwała
SN z 25.1.2018 r., I KZP 13/17,
). Pisemne motywy wyroku sądu odwoławczego powinny przy tym nie tylko
wyraźnie określać, która z przesłanek wymienionych w art. 437 § 2 zdanie 2 KPK zadecydowała o uchyleniu wyroku
sądu pierwszej instancji i przekazaniu sprawy temu sądowi do ponownego rozpoznania, lecz również zawierać
argumentację wskazującą na zasadność takiego wnioskowania, a tym samym konieczność wydania orzeczenia
o charakterze kasatoryjnym.
Z lakonicznego w swej treści uzasadnienia wyroku sądu odwoławczego wynika, że zaskarżony wyrok sądu meriti
zapadł z rażącym naruszeniem art. 437 KPK w zw. z art. 439 § 1 pkt 10 KPK, które miało istotny wpływ na treść
rozstrzygnięcia, bowiem co do oskarżonej M.S. zaistniała bezwzględna przyczyna odwoławcza z art. 439 § 1 pkt 10
KPK. Istnienie tej przesłanki sąd uzasadnił tym, że po wydaniu opinii biegłych lekarzy psychiatrów, w której
wskazano, iż czyn oskarżonej nie został popełniony w warunkach wyłączenia lub znacznego ograniczenia zdolności
rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem i że stan zdrowia psychicznego oskarżonej pozwala na
udział w postępowaniu i prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny, przewodniczący 25.4.2017 r. cofnął
zarządzeniem, zamiast wymaganym prawem postanowieniem, wyznaczonego na podstawie art. 79 § 1 pkt 3 KPK
obrońcę z urzędu, z uwagi na zaistnienie przesłanek z art. 79 § 4 KPK).

Sąd odwoławczy w treści uzasadnienia wskazał, że w przedmiotowej sprawie zarządzeniem z 12.1.2017 r. w sprawie
II Kp 1/17 został wyznaczony obrońca z urzędu na podstawie art. 79 § 1 pkt 3 KPK. W takiej sytuacji § 3 tego artykułu
stanowi, że udział obrońcy jest obowiązkowy w rozprawie i określonych posiedzeniach. Z kolei § 4 pozwala
prezesowi sądu lub sądowi na zwolnienie obrońcy z jego obowiązków, kiedy z opinii psychiatrów wynika
poczytalność oskarżonego i zdolność do udziału w postępowaniu i prowadzenia własnej obrony. Warunkiem
jednakże koniecznym jest poprzedzenie takiego zwolnienia orzeczeniem sądu o nieobowiązkowym udziale obrońcy.
Musi zatem zapaść stosowne postanowienie organu procesowego, aby zwolnienie było prawnie skuteczne.
W przedmiotowej sprawie, po uzyskanej opinii psychiatrów, sędzia Sądu Rejonowego w O. wydała zarządzenie
o cofnięciu obrońcy z urzędu. Decyzja w takiej formie oznacza, że w obrocie prawnym nie zaistniało niezbędne
postanowienie sądu, a więc zarządzenie nie mogło wywołać skutku w postaci ustania obrony obligatoryjnej. Sąd
Okręgowy podziela w całości zapatrywanie Sądu Najwyższego wyrażone w sprawie V KK 450/17, że „W stanie
prawnym obowiązującym do 30.6.2015 r. sama treść opinii biegłych lekarzy psychiatrów o braku okoliczności
wymienionych w art. 31 § 1 i 2 KK decydowała o ustaniu obrony obligatoryjnej, a tylko decyzja sądu mogła ten stan
obligatoryjnej obrony przywrócić. Od 1.7.2015 r. obrona obligatoryjna w wypadkach wskazanych w art. 79 § 1 pkt 3
i 4 KPK ustaje dopiero z chwilą wydania przez sąd postanowienia, że udział obrońcy nie jest obowiązkowy (art. 79 §
4 KPK)”.
W związku z powyższym, zdaniem Sądu Okręgowego w L., prowadzenie rozprawy w 6.9.2018 r. bez udziału obrońcy
i odebranie wówczas od oskarżonej obszernych wyjaśnień, ujawnienie zeznań pokrzywdzonej I.M., stanowiło
w postępowaniu odwoławczym podstawę do uwzględnienia z urzędu i poza granicami środków odwoławczych
bezwzględnej przyczyny odwoławczej wymienionej w art. 439 § 1 pkt 10 KPK i uchylenia wyroku z przekazaniem
sprawy do ponownego rozpoznania.
Zatem to jedynie forma wydanej decyzji procesowej, a w żadnym wypadku nie jej treść merytoryczna, przesądziła
o wydaniu wyroku kasatoryjnego.
Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, że orzeczenie sądu należy oceniać przez pryzmat treści decyzji procesowej, a nie
z punktu widzenia prawidłowej formy (formalizmu prawnego). Nawet jeśli decyzja o cofnięciu obrońcy z urzędu
powinna zapaść w formie postanowienia sądu, to błędne określenie jej jako zarządzenie, nie zmienia skuteczności
orzeczenia sądu i nie stanowi bezwzględnej przyczyny odwoławczej z art. 439 § 1 pkt 10 KPK. W podobnym tonie
wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Katowicach, wskazując, że „skoro ze względu na przedmiot decyzji powinna ona
była zapaść w formie postanowienia sądu, to błędne określenie jej jako zarządzenia prezesa niczego nie zmienia”
(zob. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 4.8.2010 r., II AKz 508/10,
). Jak wskazuje łacińska
maksyma: „Falsa demonstratio non nocet”, co oznacza, że „fałszywe oznaczenie nie szkodzi”. Chodzi wszakże
o prawidłowość i zrozumienie podjętej decyzji w zakresie jej treści, a nie formy, która nie ma znaczenia
w przedmiotowej sprawie dla skuteczności cofnięcia obrońcy z urzędu.

Komentarz
Tło rozpoznawanej sprawy jawi bezsporne twierdzenie, że sąd odwoławczy słusznie wskazał, iż zgodnie z treścią art.
79 § 4 KPK warunkiem koniecznym skutecznego zwolnienia obrońcy z urzędu z jego obowiązku (w razie zaistnienia
przesłanek, o których mowa w tym przepisie) jest poprzedzenie takiego zwolnienia orzeczeniem sądu, wydanym po
przeprowadzeniu przez sąd merytorycznej oceny materiału dowodowego w postaci opinii biegłych lekarzy
psychiatrów. Przesądza o tym użyte w przepisie sformułowanie „sąd orzeka”, co wprost wskazuje na formę decyzji
procesowej w postaci orzeczenia. Nie ulega wątpliwości, że orzeczeniami są jedynie wyroki i postanowienia,
natomiast takiego przymiotu nie mają zarządzenia, które są decyzjami procesowymi wydawanymi w kwestiach
niewymagających postanowienia (art. 100 § 1 KPK i art. 93 § 2 KPK). Zatem formę decyzji procesowej
w przedmiotowej sprawie w postaci wydanego zarządzenia należy ocenić w kategorii istotnego uchybienia
procesowego, lecz nie stanowiło bezwzględnej przyczyny odwoławczej z art. 439 § 1 pkt 10 KPK.

Wyrok Sądu Najwyższego z 4.7.2024 r., II KS 20/24,

Sąd Najwyższy podkreślił, że istotne jest rozpatrzenie treści decyzji procesowej, a nie formalnej poprawności. Decyzja o cofnięciu obrońcy z urzędu, mimo błędnego określenia jako zarządzenia, nie stanowiła bezwzględnej przyczyny odwoławczej. Uchylając wyrok, SN wskazał na konieczność merytorycznej oceny materiału dowodowego i poprawnego zastosowania przepisów procesowych.