Zakres pojęcia „współmałżonek”

Trybunał orzekł, że pojęcie „współmałżonka” w kontekście unijnym obejmuje partnerów tej samej płci, których małżeństwo legalnie zawarto w jednym z państw członkowskich. Sprawa Coman i Hamiltona dotyczyła prawa pobytu w UE dla partnera obywatela Unii. Wyrok ten ma istotne znaczenie dla osób LGBTQ+ w kontekście swobody przemieszczania się w Europie.

Tematyka: Trybunał Sprawiedliwości UE, współmałżonek, prawa osób LGBTQ+, swoboda przemieszczania się, małżeństwo jednopłciowe, prawo pobytu, TSUE, wyrok TS w sprawie Coman i in., partnerzy tej samej płci

Trybunał orzekł, że art. 21 ust. 1 TFUE należy interpretować w ten sposób, iż w okolicznościach takich jak
w sprawie w postępowaniu głównym, obywatelowi państwa trzeciego, tej samej płci co obywatel Unii,
którego małżeństwo z tym obywatelem Unii zostało zawarte w jednym z państw członkowskich, zgodnie
z prawem tego państwa, przysługuje prawo pobytu przez okres przekraczający trzy miesiące na terytorium
państwa członkowskiego, którego obywtelstwo posiada obywatel Unii.
R.A. Coman, będący obywatelem rumuńskim i amerykańskim oraz R.C. Hamilton, obywatel amerykański, poznali się
w Nowym Jorku w czerwcu 2002 r. i wspólnie tam zamieszkiwali od 2005 r. do 2009 r. R.A. Coman przeprowadził się
następnie do Brukseli, aby podjąć pracę w Parlamencie Europejskim jako asystent parlamentarny, podczas gdy R.C.
Hamilton pozostał w Nowym Jorku. W 2010 r. w Brukseli zawarli oni związek małżeński. W marcu 2012 r. R.A.
Coman zakończył prace w Parlamencie, pozostając jednak w Brukseli, gdzie do stycznia 2013 r. pobierał zasiłek dla
bezrobotnych. W grudniu 2012 r. R.A. Coman i R.C. Hamilton zwrócili się do rumuńskiego generalnego inspektoratu
ds. imigracji (dalej jako: inspektorat) o informacje dotyczące procedury i warunków uzyskania przez R.C. Hamiltona,
niebędącego obywatelem Unii, prawa legalnego pobytu w Rumunii przez okres powyżej trzech miesięcy
w charakterze członka rodziny R.A. Comana. Inspektorat poinformował, że R.C. Hamiltonowi przysługuje jedynie
prawo pobytu przez trzy miesiące, ponieważ zgodnie z rumuńskim Kodeksem cywilnym w przypadku osób tej samej
płci małżeństwo nie jest uznawane, a także nie jest możliwe przedłużenie prawa pobytu czasowego R.C. Hamiltona
w Rumunii w ramach łączenia rodzin. R.A. Coman i R.C. Hamilton oraz Asociaţia Accept wnieśli przeciwko
inspektoratowi do sądu w Bukareszcie skargę o stwierdzenie istnienia dyskryminacji ze względu na orientację
seksualną w odniesieniu do wykonywania prawa do swobodnego przemieszczania się w UE oraz zobowiązanie
inspektoratu do zaprzestania tej dyskryminacji, a także o zasądzenie zadośćuczynienia za doznaną przez nich
krzywdę.
Poprzez pierwsze pytanie prejudycjalne sąd odsyłający dążył do ustalenia, czy w sytuacji gdy obywatel Unii
skorzystał ze swobody przemieszczania się, udając się do państwa członkowskiego innego niż to, którego
obywatelstwo posiada, i efektywnie w nim przebywając, zgodnie z warunkami przewidzianymi w art. 7 ust. 1
dyrektywy 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 29.4.2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków
ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich, oraz rozwinął lub
umocnił wówczas życie rodzinne z obywatelem państwa trzeciego tej samej płci, z którym związał się poprzez
małżeństwo legalnie zawarte w przyjmującym państwie członkowskim, art. 21 ust. 1 TFUE należy interpretować w ten
sposób, że stoi on na przeszkodzie temu, aby właściwe organy państwa członkowskiego, którego przynależność
państwową posiada obywatel Unii, odmówiły prawa pobytu temu obywatelowi państwa trzeciego z tego powodu, że
prawo tego państwa członkowskiego nie przewiduje małżeństwa osób tej samej płci?
Trybunał wskazał, że jako obywatel rumuński R.A. Coman posiada, na mocy art. 20 ust. 1 TFUE, status obywatela
Unii. Z orzecznictwa TS wynika, że jest on podstawowym statusem obywateli państw członkowskich (wyroki:
Grzelczyk, C 184/99, pkt 31; Ruiz Zambrano, C 34/09, pkt 41; Bogendorff von Wolffersdorff, C 438/14, pkt 29).
Ponadto, obywatel państwa członkowskiego, który – jak w sprawie w postępowaniu głównym – jako obywatel Unii
skorzystał ze swobody przemieszczania się i pobytu w państwie członkowskim innym niż państwo członkowskie
pochodzenia, może powoływać się na związane z tym statusem prawa, w szczególności przewidziane w art. 21 ust. 1
TFUE, w stosownym przypadku również wobec swego państwa członkowskiego pochodzenia (wyroki: Morgan
i Bucher, C 11/06 i C 12/06, pkt 22; Prinz i Seeberger, C 523/11 i C 585/11, pkt 23; Lounes, C 165/16, pkt 51).
Jednym z praw, które to postanowienie przyznaje obywatelom państw członkowskich, jest prawo do prowadzenia
przez nich życia rodzinnego zarówno w przyjmującym państwie członkowskim, jak i w państwie członkowskim,
którego przynależność państwową posiadają, ciesząc się w nim obecnością u swego boku członków rodziny (wyroki:
Singh, C 370/90, pkt 21, 23; Lounes, C 165/16, pkt 52).
Trybunał wskazał, że w dyrektywie 2004/38, która w drodze analogii ma zastosowanie, w okolicznościach takich jak
w sprawie w postępowaniu głównym, wymieniono „współmałżonka” jako „członka rodziny” w rozumieniu jej art. 2 pkt
2 lit. a). Wskazane w tym przepisie pojęcie „współmałżonka” oznacza osobę związaną z inną osobą związkiem
małżeńskim (wyrok Metock i in., C 127/08, pkt 98, 99). Odnosząc się do kwestii, czy to pojęcie obejmuje obywatela
państwa trzeciego, tej samej płci co obywatel Unii, którego małżeństwo z tym obywatelem Unii zostało zawarte
w jednym z państw członkowskich zgodnie z prawem tego państwa, TS stwierdził, że pojęcie „współmałżonka”
w rozumieniu dyrektywy 2004/38 jest neutralne pod względem płci i może obejmować małżonka danego obywatela
Unii posiadającego tę samą płeć. Trybunał wskazał, że w celu zakwalifikowania jako „członka rodziny” partnera,
z którym obywatel Unii zawarł zarejestrowany związek partnerski na podstawie ustawodawstwa państwa
członkowskiego, art. 2 pkt 2 lit. b) dyrektywy 2004/38 odsyła do warunków ustanowionych w odpowiednim

ustawodawstwie państwa członkowskiego, do którego obywatel ten zamierza się udać, lub w którym zamierza
przebywać. Natomiast mający w drodze analogii zastosowanie w niniejszej sprawie art. 2 pkt 2 lit. a) tej dyrektywy nie
zawiera takiego odesłania w odniesieniu do pojęcia „współmałżonka” w rozumieniu tej dyrektywy. W ocenie TS
z powyższego wynika, że państwo członkowskie nie może powoływać się na swoje prawo krajowe, aby sprzeciwić
się uznaniu na swoim terytorium – wyłącznie do celów przyznania pochodnego prawa pobytu obywatelowi państwa
trzeciego – małżeństwa zawartego przez niego z obywatelem Unii tej samej płci w innym państwie członkowskim
zgodnie z prawem tego ostatniego państwa.
Trybunał potwierdził, że kwestie dotyczące małżeństwa, są materią należącą do kompetencji państw członkowskich
i prawo Unii tej kompetencji nie narusza (wyroki: Garcia Avello, C 148/02, pkt 25; Maruko, C 267/06, pkt 59; Grunkin
i Paul, C 353/06, pkt 16). Państwa członkowskie mają zatem swobodę w zakresie wprowadzenia małżeństwa dla
osób tej samej płci (wyrok Parris, C 443/15, pkt 59). Jednak z orzecznictwa TS wynika, że państwa członkowskie
powinny wykonywać tę kompetencję zgodnie z unijnym prawem, a w szczególności zgodnie z postanowieniami
TFUE dotyczącymi swobody przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich przyznanej
każdemu obywatelowi Unii (wyroki: Garcia Avello, pkt 25; Bogendorff von Wolffersdorff, pkt 32).
Trybunał uznał, że pozostawienie państwom członkowskim możliwości udzielenia lub odmowy udzielenia zgody na
wjazd i pobyt na ich terytorium obywatela państwa trzeciego, którego małżeństwo z obywatelem Unii tej samej płci
zostało zawarte w jednym z państw członkowskich zgodnie z prawem tego państwa, w zależności od tego, czy
przepisy prawa krajowego przewidują małżeństwo osób tej samej płci, miałoby ten skutek, że zakres swobody
przemieszczenia się obywateli Unii, którzy skorzystali już z tej swobody, różniłby się w poszczególnych państwach
członkowskich, w zależności od takich przepisów prawa krajowego (wyrok Metock i in., C 127/08, pkt 67).
Powyższa sytuacja byłaby niezgodna z orzecznictwem TS, zgodnie z którym przepisy dyrektywy 2004/38 mające –
ze względu na jej kontekst i cele – zastosowanie w drodze analogii w niniejszej sprawie, nie mogą być
interpretowane w sposób zawężający, a w każdym razie nie mogą zostać pozbawione swej skuteczności (effet utile)
(wyroki: Metock i in., pkt 84; McCarthy i in., C 202/13, pkt 32). Wynika stąd, że odmowa ze strony organów państwa
członkowskiego uznania – wyłącznie do celów przyznania pochodnego prawa pobytu obywatelowi państwa trzeciego
– małżeństwa zawartego przez niego z obywatelem Unii tej samej płci, podczas ich efektywnego pobytu w innym
państwie członkowskim, zgodnie z prawem tego ostatniego państwa, może stanowić przeszkodę w wykonywaniu
prawa tego obywatela Unii do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich,
ustanowionego w art. 21 ust. 1 TFUE. Konsekwencją takiej odmowy będzie pozbawienie danego obywatela Unii
możliwości powrotu do państwa, którego przynależność państwową posiada, wraz ze swym małżonkiem.
Zgodnie z orzecznictwem TS ograniczenie swobody przemieszczania się osób, które – jak w sprawie
w postępowaniu głównym – jest niezwiązane z przynależnością państwową zainteresowanych osób, może być
uzasadnione, jeżeli opiera się na obiektywnych względach interesu ogólnego oraz jest proporcjonalne do
uzasadnionego celu realizowanego przez prawo krajowe (wyrok Grunkin i Paul, pkt 29). Środek jest proporcjonalny,
gdy pozostając adekwatnym do osiągnięcia zamierzonego celu, nie wykracza poza to, co jest konieczne do jego
osiągnięcia (wyrok Martens, pkt 34).
Odnosząc się do względów interesu ogólnego kilka rządów państw członkowskich podkreśliło w tej kwestii
fundamentalny charakter instytucji małżeństwa oraz wolę niektórych państw, aby zachować koncepcję tej instytucji
jako związku mężczyzny i kobiety, chronionego normami rangi konstytucyjnej. I tak rząd łotewski wskazał, że jeżeli
założyć, iż odmowa, w okolicznościach takich jak w sprawie w postępowaniu głównym, uznania małżeństw osób tej
samej płci stanowi ograniczenie art. 21 TFUE, to jest ono uzasadnione względami związanymi z porządkiem
publicznym i tożsamością narodową. Zgodnie z art. 4 ust. 2 TUE Unia szanuje tożsamość narodową państw
członkowskich, nierozerwalnie związaną z ich podstawowymi strukturami politycznymi i konstytucyjnymi (wyrok
Bogendorff von Wolffersdorff, pkt 73). Trybunał przypominał, że pojęcie „porządek publiczny” jako uzasadnienie
odstępstwa od podstawowej swobody powinno być interpretowane w sposób wąski, aby jego zasięg nie był określany
jednostronnie przez każde państwo członkowskie bez kontroli ze strony instytucji UE. Wynika stąd, że porządek
publiczny może być jedynie przywołany w przypadku realnego i wystarczająco poważnego zagrożenia dla jednego
z podstawowych interesów społeczeństwa (wyrok E, C 193/16, pkt 18). Trybunał stwierdził, że obowiązek uznania
przez państwo członkowskie małżeństwa osób tej samej płci, zawartego w jednym z państw członkowskich zgodnie
z prawem tego państwa, wyłącznie do celów przyznania pochodnego prawa pobytu obywatelowi państwa trzeciego,
nie ma wpływu na instytucję małżeństwa w tym pierwszym państwie, zdefiniowaną przez prawo krajowe i należącą
do kompetencji państw członkowskich. Nie oznacza on, aby państwo członkowskie było zobowiązane do
wprowadzenia w swoim prawie krajowym instytucji małżeństwa osób tej samej płci. Sprowadza się on do obowiązku
uznania takich małżeństw, zawartych w innym państwie członkowskim i zgodnie z prawem tego państwa, wyłącznie
do celów wykonywania praw, które osoby te wywodzą z prawa UE. W ocenie TS tego rodzaju obowiązek uznania
wyłącznie pochodnego prawa pobytu obywatelowi państwa trzeciego nie narusza tożsamości narodowej ani nie
zagraża porządkowi publicznemu danego państwa członkowskiego.

Środek krajowy, który może utrudniać korzystanie ze swobody przemieszczania się osób, tylko wtedy może być
uzasadniony, gdy jest zgodny z prawami podstawowymi, nad których przestrzeganiem czuwa Trybunał (wyrok
Rendón Marín, C 165/14, pkt 66). W odniesieniu do pojęcia „współmałżonek”, zawartego w art. 2 pkt 2 lit. a)
dyrektywy 2004/38, podstawowe znaczenie ma prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, uznane
w art. 7 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (dalej jako: Karta) oraz najnowszego orzecznictwa TS i ETPCz.
Trybunał wskazał, że zgodnie z art. 52 ust. 3 Karty prawa uznane w jej art. 7 mają takie samo znaczenie i zakres, jak
prawa gwarantowane w art. 8 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
Z orzecznictwa ETPCz wynika, że relacja utrzymywana przez parę tej samej płci może być objęta zakresem pojęcia
„życie prywatne”, jak również pojęcia „życie rodzinne”, tak samo jak relacja pary odmiennej płci znajdującej się
w takiej samej sytuacji (wyroki ETPC: w sprawie Vallianatos i in. przeciwko Grecji, § 73; w sprawie Orlandi i in.
przeciwko Włochom, § 143).
Trybunał orzekł, że w sytuacji gdy obywatel Unii skorzystał ze swobody przemieszczania się, udając się do państwa
członkowskiego innego niż to, którego przynależność państwową posiada – efektywnie w nim przebywając, zgodnie
z warunkami przewidzianymi w art. 7 ust. 1 dyrektywy 2004/38 – oraz rozwinął lub umocnił wówczas życie rodzinne
z obywatelem państwa trzeciego tej samej płci, z którym związał się poprzez małżeństwo legalnie zawarte
w przyjmującym państwie członkowskim, art. 21 ust. 1 TFUE należy interpretować w ten sposób, że stoi on na
przeszkodzie temu, aby właściwe organy państwa członkowskiego, którego przynależność państwową posiada
obywatel Unii, odmówiły prawa pobytu obywatelowi państwa trzeciego z tego powodu, że prawo tego państwa
członkowskiego nie przewiduje małżeństwa osób tej samej płci.
Poprzez drugie pytanie prejudycjalne sąd odsyłający zmierzał do ustalenia, czy art. 21 ust. 1 TFUE należy
interpretować w ten sposób, że w okolicznościach, takich jak w sprawie w postępowaniu głównym, będącemu tej
samej płci co obywatel Unii obywatelowi państwa trzeciego, którego małżeństwo z tym obywatelem Unii zostało
zawarte w jednym z państw członkowskich, zgodnie z prawem tego państwa, przysługuje prawo pobytu przez okres
przekraczający trzy miesiące na terytorium państwa, którego obywatelstwo posiada obywatel Unii?
W sytuacji gdy w związku z pobytem obywatela Unii w państwie członkowskim innym niż to, którego posiada
obywatelstwo, życie rodzinne rozwinęło lub umocniło się w tym państwie, TS stwierdził, że skuteczność (effet utile)
praw, które dany obywatel Unii wywodzi z art. 21 ust. 1 TFUE, wymaga, aby życie rodzinne, które prowadził on w tym
państwie członkowskim, mogło toczyć się dalej po jego powrocie do państwa jego przynależności państwowej,
poprzez przyznanie pochodnego prawa pobytu zainteresowanemu członkowi rodziny będącemu obywatelem
państwa trzeciego. Trybunał podkreślił, że warunki przyznania pochodnego prawa pobytu nie mogą być bardziej
rygorystyczne niż warunki przewidziane w dyrektywie 2004/38 dla przyznania pochodnego prawa pobytu obywatelowi
państwa trzeciego będącemu członkiem rodziny obywatela Unii, który skorzystał z przysługującego mu prawa do
swobodnego przemieszczania się, osiedlając się w państwie członkowskim innym niż to, którego przynależność
państwową posiada. Z art. 7 ust. 2 dyrektywy 2004/38 wynika, że prawo pobytu przewidziane w jego ust. 1 rozciąga
się na członków rodziny, którzy nie są obywatelami jednego z państw członkowskich, towarzyszących lub
dołączających do obywatela Unii w przyjmującym państwie członkowskim, o ile ten obywatel Unii spełnia warunki
określone w ust. 1 lit. a), b) lub c).
Trybunał orzekł, że art. 21 ust. 1 TFUE należy interpretować w ten sposób, iż w okolicznościach takich jak
w sprawie w postępowaniu głównym, obywatelowi państwa trzeciego, tej samej płci co obywatel Unii,
którego małżeństwo z tym obywatelem Unii zostało zawarte w jednym z państw członkowskich, zgodnie
z prawem tego państwa, przysługuje prawo pobytu przez okres przekraczający trzy miesiące na terytorium
państwa członkowskiego, którego obywtelstwo posiada obywatel Unii. To pochodne prawo pobytu nie może
być obwarowane warunkami bardziej rygorystycznymi niż przewidziane w art. 7 dyrektywy 2004/38.
Autorka jest doktorem nauk prawnych, ekspertem ds. prawa gospodarczego, WPiA UKSW w Warszawie
Wyrok TS z 5.6.2018 r., Coman i in., C-673/16

Wyrok TS w sprawie Coman i in. potwierdza prawa partnerów tej samej płci w UE, włączając prawo do pobytu na terytorium innego państwa członkowskiego. Decyzja ta podkreśla konieczność poszanowania życia rodzinnego oraz równości w dostępie do praw w Unii Europejskiej.