Ubój rytualny

TS orzekł, że badanie pytania prejudycjalnego dotyczącego uboju rytualnego muzułmanów w Belgii nie wykazało istnienia okoliczności mogących wpłynąć na ważność odpowiednich przepisów unijnych. Sprawa dotyczyła możliwości prowadzenia uboju rytualnego bez uprzedniego ogłuszania zwierząt w zakładach spełniających wymogi techniczne. Sprzeczności między obowiązującymi przepisami dotyczącymi ochrony zwierząt a wymogami religijnymi były przedmiotem analizy Trybunału. Wyrok TS potwierdził zgodność przepisów unijnych z prawem wolności religijnej, chronionym zarówno przez Karty, jak i europejską Konwencję o ochronie praw człowieka.

Tematyka: uboju rytualnego, prawa religijne, Trybunał Sprawiedliwości UE, ochrona zwierząt, wolność religijna, muzułmanie, Belgia

TS orzekł, że badanie pytania prejudycjalnego nie wykazało istnienia żadnej okoliczności mogącej mieć
wpływ na ważność art. 4 ust. 4 w zw. z art. 2 lit. k) rozporządzenia Nr 1099/2009 w świetle art. 10 Karty oraz
art. 13 TFUE.
Muzułmańskie święto ofiarowania to obchody organizowane przez praktykujących muzułmanów każdego roku przez
okres 3 dni. Znaczna liczba praktykujących muzułmanów w Belgii uważa, że do ich obowiązków religijnych należy
ubicie lub zlecenie ubicia zwierzęcia, którego mięso jest następnie częściowo spożywane w gronie rodzinnym,
a częściowo rozdzielane między inne osoby będące w złej sytuacji. Istnieje konsensus większości członków
wspólnoty muzułmańskiej w Belgii, że ubój powinien nastąpić bez uprzedniego ogłuszania zwierząt
i z uwzględnieniem innych wymogów rytualnych z nim związanych (dalej jako: ubój rytualny). Belgijskie
rozporządzenie z 1988 r. w sprawie niektórych rodzajów uboju wymaganych przez obrzędy religijne stanowiło, że
ubój wymagany przez obrzęd religijny mógł być dokonywany jedynie w rzeźniach regularnie otrzymujących
zezwolenie (dalej jako: zatwierdzone rzeźnie) lub „w zakładach, które zostały zatwierdzone przez ministra
właściwego do spraw rolnictwa po uzgodnieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia publicznego” (dalej jako:
tymczasowe ubojnie). Na podstawie tego uregulowania od 1998 r. belgijski minister zatwierdzał co roku ubojnie
tymczasowe, wypełniając w ten sposób braki w zakresie zdolności przerobowych zatwierdzonych rzeźni wynikające
ze wzrostu popytu podczas święta ofiarowania. Po uzgodnieniu ze wspólnotą muzułmańską federalna służba
publiczna zdrowia publicznego publikowała do roku 2013 r. „podręcznik” dotyczący organizacji święta ofiarowania,
zawierający zalecenia dotyczące otwierania i prowadzenia ubojni tymczasowych. Następnie od lipca 2014 r.
kompetencje dotyczące zwierząt zostały przekazane regionom. W 2014 r. Vlaams Gewest (region Flandrii) przyjął na
swoim terytorium własny przewodnik. Wskazano nim, że tymczasowe ubojnie mogą zostać zatwierdzone przez
właściwego ministra w drodze indywidualnego zezwolenia na czas określony, pod warunkiem że niedostateczne
zdolności przerobowe zostaną stwierdzone w zatwierdzonych rzeźniach usytuowanych w rozsądnej odległości oraz
że tymczasowe ubojnie spełnią szereg warunków dotyczących wyposażenia i zobowiązań operacyjnych. Jednak we
wrześniu 2014 r. regionalny minister flamandzki ogłosił, że od 2015 r. nie będzie już udzielać zezwoleń tymczasowym
ubojniom, w których można by prowadzić ubój rytualny podczas święta ofiarowania ze względu na to, że te
zezwolenia są sprzeczne z przepisami rozporządzenia Rady (WE) Nr 1099/2009 z 24.9.2009 r. w sprawie ochrony
zwierząt podczas ich uśmiercania, a w szczególności z art. 4 ust. 4 w zw. z art. 2 lit. k). Zgodnie z tymi przepisami
w przypadku zwierząt poddawanych ubojowi według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne ich
ubój bez ogłuszania może być dokonywany tylko w rzeźniach spełniających wymogi rozporządzenia (WE) Nr
853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającego szczególne przepisy dotyczące higieny w odniesieniu
do żywności pochodzenia zwierzęcego. W czerwcu 2015 r. minister wystosował do burmistrzów flamandzkich miast
i gmin okólnik informujący ich o tym, że od 2015 r. wszelki ubój zwierząt bez ogłuszenia, w tym ubój rytualny mający
miejsce w ramach święta ofiarowania, powinien być prowadzony wyłącznie w zatwierdzonych rzeźniach,
spełniających wymogi rozporządzenia Nr 853/2004 (dalej jako: zaskarżony okólnik). Muzułmańskie związki
wyznaniowe pozwały Vlaams Gewest, przede wszystkim kwestionując możliwość zastosowania rozporządzenia Nr
1099/2009 do uboju rytualnego.
Poprzez pytanie prejudycjalne sąd odsyłający wnosił o zbadanie ważności art. 4 ust. 4 w zw. z art. 2 lit. k)
rozporządzenia Nr 1099/2009 w świetle art. 10 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (dalej jako: Karta), art. 9
europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (dalej jako: EKPC) oraz art. 13 TFUE
w zakresie, w jakim wymienione przepisy rozporządzenia Nr 1099/2009 powodują nałożenie obowiązku
przeprowadzania uboju rytualnego podczas muzułmańskiego święta ofiarowania w zatwierdzonych rzeźniach,
spełniających wymagania techniczne określone w rozporządzeniu Nr 853/2004.
Trybunał przypomniał, że prawa podstawowe chronione na podstawie EKPC są – co potwierdza art. 6 ust. 3 TUE –
częścią prawa Unii jako jego zasady ogólne i art. 52 ust. 3 Karty nakazuje prawom chronionym na mocy tej Karty,
odpowiadającym prawom chronionym w EKPC przypisywać takie samo znaczenie i takie same skutki jak te, jakie
mają prawa ujęte we tej Konwencji. Jednak EKPC do czasu przystąpienia do niej Unii, nie stanowi aktu prawnego
formalnie włączonego do porządku prawnego Unii (wyroki: Akerberg Fransson, C-617/10, pkt 44; Inuit Tapiriit
Kanatami i in./Komisja, C-398/13 P, pkt 45).
Zgodnie z orzecznictwem TS prawo do wolności myśli, sumienia i religii, chronione w art. 10 ust. 1 Karty, oznacza
w szczególności wolność każdego do uzewnętrzniania swej religii lub przekonań, indywidualnie lub wspólnie
z innymi, publicznie lub prywatnie, poprzez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i uczestniczenie
w obrzędach, jakie się z religią lub przekonaniami wiążą (wyroki: G4S Secure Solutions, C-157/15, pkt 27; Bougnaoui
I ADDH, C-188/15, pkt 29). W Karcie przyjęto szerokie znaczenie zawartego w niej pojęcia „religia”, które może

obejmować zarówno forum internum, czyli fakt posiadania przekonań, jak i forum externum, czyli publiczne
uzewnętrznianie wyznawanej wiary religijnej (wyroki: G4S Secure Solutions, pkt 28; Bougnaoui i ADDH, pkt 30).
Trybunał uznał, że szczególne metody uboju wymagane przez obrzędy religijne w rozumieniu art. 4 ust. 4
rozporządzenia Nr 1099/2009 wchodzą w zakres zastosowania art. 10 ust. 1 Karty. Wymienione w art. 4 ust. 4
rozporządzenia Nr 1099/2009 pojęcie „obrzęd religijny” zostało zdefiniowane w art. 2 lit. g) jako „ciąg czynności
związanych z ubojem zwierząt i zalecany przez religię”. W ocenie TS ubój rytualny, którego dotyczy rozpatrywana
sprawa objęty jest tym terminem i tym samym zakresem zastosowania art. 10 ust. 1 Karty.
W art. 4 ust. 1 rozporządzenia Nr 1099/2009 przewidziano jako ogólną zasadę, że w Unii „zwierzęta są uśmiercane
wyłącznie po uprzednim ogłuszeniu”. Artykuł 4 ust. 4 stanowi, że w przypadku zwierząt poddawanych ubojowi według
szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne, takich jak metody uboju rytualnego podczas święta
ofiarowania, „wymogi ust. 1 nie mają zastosowania, pod warunkiem że ubój ma miejsce w rzeźni”. W art. 2 lit. k)
rozporządzenia Nr 1099/2009, do celów tego rozporządzenia, zdefiniowano pojęcie „rzeźnia” jako „każdy zakład
wykorzystywany do uboju zwierząt lądowych objęty zakresem stosowania rozporządzenia Nr 853/2004”. Trybunał
stwierdził, że z art. 4 ust. 1 i 4 w zw. z art. 2 lit. k) rozporządzenia Nr 1099/2009 wynika, iż praktyka uboju rytualnego
bez uprzedniego ogłuszenia jest w UE dozwolona jako wyjątek, pod warunkiem że taki ubój jest przeprowadzany
w zakładzie, który podlega obowiązkowi uzyskania zezwolenia udzielanego przez właściwe władze krajowe
i w którym przestrzegane są w tym celu wymagania techniczne dotyczące budowy, rozplanowania i wyposażenia
wymagane przez rozporządzenie Nr 853/2004. Trybunał stwierdził, że te przepisy zmierzają wyłącznie do
zorganizowania i uregulowania – w aspekcie technicznym – swobodnego wykonywania w celach religijnych uboju
bez uprzedniego ogłuszenia. W ocenie TS takie uregulowanie techniczne samo w sobie nie jest w stanie
spowodować ograniczenia prawa praktykujących muzułmanów do wolności religii. Po pierwsze, art. 4 ust. 4 w zw.
z art. 2 lit. k) rozporządzenia Nr 1099/2009 uzależnia ubój rytualny od przestrzegania tych samych warunków
technicznych, które mają, co do zasady, zastosowanie w przypadku każdego uboju zwierzęcia w Unii, niezależnie od
stosowanej metody. Rzecznik generalny wskazał, że obowiązek korzystania z zatwierdzonej rzeźni, spełniającej
wymogi techniczne ustanowione rozporządzeniem Nr 853/2004, dotyczy w sposób generalny i niezróżnicowany
każdego, kto organizuje ubój zwierząt, niezależnie od jakiegokolwiek związku z daną religią i obejmuje zatem
w sposób niedyskryminacyjny wszystkich producentów mięsa zwierzęcego w UE (pkt 78 opinii). Po drugie TS uściślił,
że wprowadzając takie warunki techniczne, unijny prawodawca pogodził poszanowanie szczególnych metod uboju
wymaganych przez obrzędy religijne z przestrzeganiem rozporządzeń Nr 1099/2009 i Nr 853/2004 w odniesieniu do
ochrony dobrostanu zwierząt podczas ich uśmiercania oraz do zdrowia wszystkich konsumentów mięsa zwierzęcego.
Trybunał przypomniał, że w protokole Nr 33 określono, iż UE i państwa członkowskie powinny w pełni uwzględniać
wymogi w zakresie dobrostanu zwierząt przy formułowaniu i wykonywaniu unijnej polityki (wyroki: Nationale Raad
van Dierenkwekers en Liefhebbers i Andibel, C–219/07, pkt 27; Zuchtvieh-Export, C–424/13, pkt 35). To właśnie
w takim kontekście unijny prawodawca uznał, że w celu oszczędzenia zwierzętom uśmiercanym bez uprzedniego
ogłuszenia nadmiernych i niepotrzebnych cierpień, każdy ubój rytualny powinien być przeprowadzany w rzeźni
spełniającej wymogi techniczne nałożone rozporządzeniem Nr 853/2004. Jak wskazano w motywach 43 i 44
rozporządzenia Nr 1099/2009, wyłącznie w takiej rzeźni jest w szczególności możliwe odpowiednie „indywidualne
i mechaniczne” krępowanie tych zwierząt oraz uwzględnienie „postępu naukowego i technicznego” w tej dziedzinie,
co ogranicza, na ile to możliwe, ich cierpienie.
Cel polegający na zapewnieniu wysokiego poziomu ochrony zdrowia ludzi skłonił unijnego prawodawcę do
obciążenia przedsiębiorstw sektora spożywczego odpowiedzialnością za zapewnienie bezpieczeństwa żywności,
a także nałożenia obowiązku przeprowadzania każdego uboju zwierząt w rzeźniach spełniających wymogi techniczne
dotyczące budowy, rozplanowania i wyposażenia określone w szczególności w załączniku III do rozporządzenia Nr
853/2004. Rzecznik generalny wskazał, że przyjmując to ostatnie rozporządzenie unijny prawodawca zamierzał
upewnić się, iż wszystkie produkty żywnościowe pochodzenia zwierzęcego, niezależnie od wybranego sposobu
uboju, będą produkowane i wprowadzane do obrotu zgodnie z rygorystycznymi normami pozwalającymi na
zapewnienie higieny i bezpieczeństwa żywności oraz na uniknięcie zagrożeń dla zdrowia ludzi (pkt 64, 65 opinii).
W ocenie TS norma ustanowiona w art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia Nr 1099/2009, sama w sobie
nie jest w stanie spowodować żadnego ograniczenia prawa praktykujących muzułmanów do wolności religii,
chronionego w art. 10 Karty, podczas święta ofiarowania.
Sąd odsyłający twierdził, że obowiązek wynikający z tej normy może na terytorium Vlaams Gewest stać się
przeszkodą dla praktyki uboju rytualnego dla licznych praktykujących muzułmanów oraz stworzyć ograniczenie ich
prawa do wolności religii, ponieważ zatwierdzone rzeźnie znajdujące się na terytorium Vlaams Gewest i zgodne
z wymogami rozporządzenia Nr 853/2004 nie zapewniają zdolności przerobowych wystarczających do zaspokojenia
zwiększonego popytu w okresie święta ofiarowania. Natomiast utworzenie – na koszt wspólnoty muzułmańskiej –
nowych zatwierdzonych rzeźni lub przekształcenie w zatwierdzone rzeźnie tymczasowych ubojni działających do
2014 r. wymagałoby nadmiernie wysokich nakładów finansowych. Trybunał przypomniał, że ważność unijnego aktu
powinna być oceniana na podstawie stanu faktycznego i prawnego istniejącego w chwili wydania tego aktu.
W sytuacji gdy unijny prawodawca zobowiązany jest do dokonania oceny przyszłych skutków przepisów, które mają
zostać przyjęte, a nie mogą one być dokładnie przewidziane, tę ocenę można podważyć jedynie wtedy, gdy jest ona

oczywiście błędna w świetle informacji dostępnych w czasie przyjmowania danych przepisów (wyroki: Schaible, C-
101/12, pkt 50; Pesce i in., C-78/16 i C-79/16, pkt 50). Ważność unijnego przepisu należy oceniać z uwzględnieniem
jego właściwości i nie może ona zależeć od szczególnych okoliczności danego przypadku (wyrok Ordre des barreaux
francophones et germanophone i in., C-543/14, pkt 29).
W niniejszej sprawie, z jednej strony, sporne zagadnienie dotyczy jedynie ograniczonej liczby gmin Vlaams Gewest.
Zdaniem TS nie można je uznać za nierozłącznie związane ze stosowaniem – w całej UE – normy ustanowionej
w art. 4 ust. 4 w zw. z art. 2 lit. k) rozporządzenia Nr 1099/2009. Ponadto, sama okoliczność, że stosowanie tych
przepisów mogłoby ograniczyć swobodę praktykowania uboju rytualnego w jednym regionie konkretnego państwa
członkowskiego, nie może wpływać na ważność tego przepisu w świetle art. 10 Karty. Skoro rozporządzenie Nr
1099/2009 wpływa na wszystkie państwa członkowskie, badanie jego ważności powinno zostać przeprowadzone
z uwzględnieniem sytuacji wszystkich państw, a nie szczególnej sytuacji jednego z nich (wyrok Polska/Parlament
i Rada, C-358/14, pkt 103).
Trybunał wskazał, że zgodnie z informacjami ewentualne nadmierne koszty wskazane przez sąd odsyłający nie
przeszkodziły w dostosowaniu się do normy określonej w art. 4 ust. 4 w zw. z art. 2 lit. k) rozporządzenia Nr
1099/2009 dwóm byłym tymczasowym ubojniom na obszarze Vlaams Gewest w 2015 r. i trzem takim zakładom
w 2016 r. Ponadto, kwestia ewentualnych nadmiernych kosztów jest pochodną czysto wewnętrznych okoliczności
związanych z koniunkturą. Konieczność zakładania nowych rzeźni spełniających wymogi rozporządzenia Nr
853/2004 i wiążące się z nią ryzyko ponoszenia ewentualnych nadmiernych kosztów przez społeczność
muzułmańską wynika wyłącznie z podnoszonego braku mocy przerobowej zatwierdzonych rzeźni w Vlaams Gewest.
Trybunał stwierdził, że taki jednostkowy problem wynika ze splotu okoliczności wewnętrznych, które nie mogą
wpływać na ważność art. 4 ust. 4 w zw. z art. 2 lit. k) rozporządzenia Nr 1099/2009. W ocenie TS z powyższych
rozważań wynika, że wątpliwości sądu odsyłającego w kwestii ewentualnego naruszenia wolności religii z powodu
nieproporcjonalnego obciążenia finansowego, któremu musiałyby sprostać zainteresowane wspólnoty muzułmańskie,
nie są uzasadnione i nie są w stanie podważyć stwierdzenia zgodnie z którym norma ustanowiona w art. 4 ust. 4
w zw. z art. 2 lit. k) rozporządzenia Nr 1099/2009 sama w sobie nie jest w stanie spowodować żadnego ograniczenia
prawa muzułmanów do wolności religii, gwarantowanego w art. 10 Karty. Trybunał uznał, że badanie art. 4 ust. 4
w zw. z art. 2 lit. k) rozporządzenia Nr 1099/2009 nie wykazało istnienia żadnego elementu mogącego wpłynąć na
jego ważność w świetle art. 10 Karty.
Reasumując TS orzekł, że badanie pytania prejudycjalnego nie wykazało istnienia żadnej okoliczności
mogącej mieć wpływ na ważność art. 4 ust. 4 w zw. z art. 2 lit. k) rozporządzenia Nr 1099/2009 w świetle art.
10 Karty oraz art. 13 TFUE.
Autorka jest doktorem nauk prawnych, ekspertem ds. prawa gospodarczego, WPiA UKSW w Warszawie
Wyrok TS z 29.5.2018 r., Liga van Moskeeën en Islamitische Organisaties Provincie Antwerpeni in., C-426/16

Wyrok TS jest istotny dla praktykujących muzułmanów w Belgii, regulując kwestie związane z ubojem rytualnym podczas święta ofiarowania. Decyzja Trybunału potwierdza zgodność unijnych przepisów dotyczących ochrony zwierząt podczas uboju z prawem do swobodnego wyznawania religii. Sprawa ta miała duże znaczenie nie tylko dla społeczności muzułmańskiej w Belgii, ale także dla respektowania praw religijnych w kontekście prawa unijnego.