Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce
Ustawa z 20.7.2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz.U. z 2018 r. poz. 1668, dalej jako: PrSzkolWyżN) jest odpowiedzią na pojawiające się w obszarze szkolnictwa wyższego i nauki problemy systemowe, wprowadzając zmiany w funkcjonowaniu systemu, zarządzaniu, finansowaniu oraz ocenie jakości działalności uczelni. Nowa ustawa modyfikuje zasady badań naukowych, ustroju nauki i szkolnictwa wyższego oraz wprowadza istotne zmiany dotyczące organizacji uczelni.
Tematyka: szkolnictwo wyższe, nauka, ustawa, reforma, edukacja, uczelnie, studenci, kadra akademicka, stopnie naukowe, finansowanie, badania naukowe, autonomia uczelni
Ustawa z 20.7.2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz.U. z 2018 r. poz. 1668, dalej jako: PrSzkolWyżN) jest odpowiedzią na pojawiające się w obszarze szkolnictwa wyższego i nauki problemy systemowe, wprowadzając zmiany w funkcjonowaniu systemu, zarządzaniu, finansowaniu oraz ocenie jakości działalności uczelni. Nowa ustawa modyfikuje zasady badań naukowych, ustroju nauki i szkolnictwa wyższego oraz wprowadza istotne zmiany dotyczące organizacji uczelni.
Ustawa z 20.7.2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz.U. z 2018 r. poz. 1668, dalej jako: PrSzkolWyżN) jest odpowiedzią na pojawiające się w obszarze szkolnictwa wyższego i nauki problemy systemowe, wśród których ustawodawca wymienia jako najistotniejsze niewystarczający poziom finansowania, nieelastyczne przepisy dotyczące organizacji i ustroju uczelni, niedopasowanie struktury systemu szkolnictwa wyższego do wyzwań społecznych i gospodarczych, ograniczoną autonomię finansową uczelni, niezadowalającą jakość kształcenia na studiach, niską skuteczność kształcenia doktorantów, system stopni i tytułów naukowych zniechęcający do ciągłego kształcenia i prowadzenia badań interdyscyplinarnych oraz niewielkie znaczenie wyników badań prowadzonych w Polsce dla światowej nauki. Celem ustawy jest przeprowadzenie całościowej reformy szkolnictwa wyższego i nauki: ustawa wprowadza zmiany w zakresie funkcjonowania systemu, zarządzania, finansowania oraz oceny jakości działalności uczelni. • Ustawa wprowadzi daleko idące zmiany w sytuacji studentów, doktorantów i pracowników naukowych. • W istotny sposób modyfikuje zasady badań naukowych oraz ustroju nauki i szkolnictwa wyższego. Poza zakresem regulacji pozostaną wyspecjalizowane podmioty funkcjonujące w ramach systemu szkolnictwa wyższego i nauki (jak na przykład Polska Akademia Nauk), gdyż wolą ustawodawcy jest unormowanie w niej spraw o charakterze systemowym, a także wspólnym dla wielu podmiotów. • Ustawodawca w nowej ustawie – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce jako podstawowe zasady systemu szkolnictwa wyższego i nauki podaje wolność nauczania, twórczości artystycznej, badań naukowych i ogłaszania ich wyników, a także autonomię uczelni. W uzasadnieniu projektu podkreślano, że nowa ustawa ma być aktem w sposób kompleksowy regulującym sferę nauki i szkolnictwa wyższego, dlatego zastępuje ona następujące akty prawne: ustawę z 30.4.2018 r. o zasadach finansowania nauki (tekst jedn.: Dz.U. z 2018 r. poz. 87, dalej jako: FinNaukiU), ustawę z 14.3.2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. Nr 84, poz. 455, dalej jako: StopnieNaukU), ustawę z 17.10.1998 r. o pożyczkach i kredytach studenckich (tekst jedn.: Dz.U. z 2017 r. poz. 357, dalej jako: PożKredStU), a przede wszystkim ustawę z 27.7.2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym (tekst jedn.: Dz.U. z 2017 r. poz. 2183, PrSzkolWyż). Jako przyczynę uregulowania w jednym akcie problematyki normowanej do tej pory w wielu ustawach wskazano fakt nierozerwalnego złączenia systemu szkolnictwa wyższego i nauki. Zastrzeżono jednak, że scalenie unormowań nie jest równoznaczne z prostym przeniesieniem dotychczas obowiązujących przepisów do nowej ustawy. Najważniejsze zasady i podstawowe pojęcia Ustawodawca w nowej ustawie jako podstawowe zasady systemu szkolnictwa wyższego i nauki wskazuje wolność nauczania, twórczości artystycznej, badań naukowych i ogłaszania ich wyników, a także autonomię uczelni (art. 3 ust. 1 PrSzkolWyżN). W art. 4 PrSzkolWyżN ustawodawca podaje definicje pojęć kluczowych dla regulowanej problematyki: działalności naukowej, badań naukowych, prac rozwojowych, twórczości artystycznej, badań podstawowych, badań aplikacyjnych. Z kolei w art. 7 PrSzkolWyżN wskazano, jakie podmioty tworzą system szkolnictwa wyższego i nauki oraz podmioty działające na rzecz systemu szkolnictwa wyższego i nauki. Uczelnie Ustawa wprowadza istotne zmiany dotyczące organizacji uczelni. Wskazać należy przede wszystkim precyzyjne określenie kompetencji organów uczelni (art. 17–31 PrSzkolWyżN). Ustawodawca uzasadniał nowe rozwiązania koniecznością wzmocnienia autonomii szkół wyższych oraz zarządzania uczelnią na poziomie całej instytucji, a nie – jak dotychczas – w ramach mniejszych jednostek (katedr, wydziałów, instytutów etc.). Ustawa ustanawia również nowy organ – radę uczelni (art. 18–22 PrSzkolWyżN). W myśl przepisów ustawy uczelnia jest osobą prawną i jest autonomiczna na zasadach określonych w ustawie (art. 9 PrSzkolWyżN). Zachowane zostało rozróżnienie na uczelnie publiczne i niepubliczne (art. 13 PrSzkolWyżN), wprowadzono również nowy podział na uczelnie akademickie i zawodowe. Uczelnia akademicka prowadzi działalność naukową i ma kategorię naukową A+, A lub B+ w co najmniej jednej dyscyplinie naukowej lub artystycznej (art. 14 PrSzkolWyżN). Uczelnie akademickie poza prowadzeniem studiów pierwszego i drugiego stopnia oraz jednolitych studiów magisterskich będą mogły dodatkowo kształcić doktorantów. Tego ostatniego uprawnienia nie będą miały uczelnie zawodowe, które mają organizować studia o profilu praktycznym (art. 15 PrSzkolWyżN). Ustawa szeroko omawia procedurę tworzenia, łączenia oraz likwidowania uczelni publicznych i niepublicznych (art. 35–48 PrSzkolWyżN), jak również używania nazw takich jak politechnika, akademia, uniwersytet (art. 16 PrSzkolWyżN). Prowadzenie studiów Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce utrzymuje podział na studia pierwszego i drugiego stopnia oraz jednolite studia magisterskie (art. 64 PrSzkolWyżN). W sferze uprawnień ministra pozostaje decydowanie, jakie kierunki będą prowadzone jako jednolite studia magisterskie. W myśl przepisów nowej ustawy studia będą prowadzone na określonym kierunku, poziomie i profilu. Będą one przyporządkowane do co najmniej jednej dyscypliny. W przypadku kierunków przyporządkowanych do więcej niż jednej dyscypliny będzie konieczne określenie dyscypliny wiodącej (art. 53 PrSzkolWyżN). Uprawnienia do tworzenia i prowadzenia kierunku zgodnie z nowymi przepisami będą uzależnione od posiadania przez uczelnię kategorii naukowej w określonej dyscyplinie albo od pozwolenia ministra właściwego do spraw nauki i szkolnictwa wyższego. Międzydziedzinowe kierunki studiów będą mogły być tworzone na uczelniach akademickich po spełnieniu przez nie określonych w przepisach warunków (art. 59 PrSzkolWyżN). Ustawa wprowadza szczególne rozwiązania odnoszące się do kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela (art. 68 PrSzkolWyżN). Zmienione zostały również zasady przyjmowania na uczelnię kandydatów. Novum jest przywrócenie możliwości przeprowadzenia egzaminów wstępnych w zakresie przedmiotów nieobjętych egzaminami maturalnymi (art. 70 ust. 4 PrSzkolWyżN). Ustawa znosi obowiązek obrony pracy dyplomowej w trakcie studiów pierwszego stopnia (art. 76 ust. 1 pkt 3 PrSzkolWyżN). Wprowadzono również przepis, w myśl którego recenzje prac dyplomowych będą jawne (art. 76 ust. 5 PrSzkolWyżN). Zastrzeżono ponadto, że bardziej precyzyjne przepisy dotyczące prowadzenia studiów zostaną określone w rozporządzeniu ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego i nauki. Studenci W zakresie przepisów dotyczących sytuacji studentów uczelni ustawa reguluje w sposób odmienny od dotychczas obowiązujących przepisów zagadnienie stypendiów socjalnych oraz kredytów studenckich. Wśród szczególnie istotnych zmian dotyczących sytuacji studentów prawodawca wskazuje obowiązek ustalania przez uczelnię opłat pobieranych od studentów oraz ich wysokości przed rozpoczęciem rekrutacji. Ponadto do czasu ukończenia studiów przez osoby przyjęte na studia na dany rok akademicki uczelnia nie może zwiększyć wysokości ustalonych dla nich należności ani wprowadzić nowych opłat (art. 80 PrSzkolWyżN). W projekcie uregulowano funkcjonowanie samorządu studenckiego tworzonego przez ogół studentów uczelni i reprezentującego ich interesy. Obligatoryjnie musi funkcjonować organ uchwałodawczy samorządu oraz przewodniczący, który z mocy prawa będzie członkiem rady uczelni. Unormowana została również kwestia organizacji studenckich (art. 110 i n. PrSzkolWyżN). Pracownicy uczelni Ustawodawca podkreślał, że zasadniczym założeniem nowej w ustawy jest utrzymanie rozwiązań w zakresie spraw pracowniczych funkcjonujących w aktualnie obowiązującym stanie prawnym. Ustawa wprowadza zmiany głównie w zakresie sytuacji pracowników będących nauczycielami akademickimi. Zamiast dotychczasowych stopni profesora zwyczajnego i nadzwyczajnego stosowane będą określenia profesora i profesora uczelni (art. 116 ust. 1 PrSzkolWyżN). Co więcej, wprowadzono przepis art. 116 ust. 3 PrSzkolWyżN stanowiący, że osobę posiadającą stopień profesora zatrudnia się na stanowisku profesora. Stanowiska asystenta i adiunkta będą funkcjonowały bez zmian. W ustawie zaproponowano minimalne wynagrodzenia osób zajmujących stanowiska nauczycieli akademickich. Nauczyciele akademiccy będą zatrudniani jako pracownicy badawczy, dydaktyczni lub badawczo-dydaktyczni (art. 114 PrSzkolWyżN). Nadawanie stopni i tytułów naukowych Utrzymano dwa stopnie naukowe (doktora i doktora habilitowanego) i jeden tytuł naukowy – profesora. Uprawnienie do nadawania stopnia naukowego doktora i doktora habilitowanego będzie przysługiwało uczelniom, które w danej dyscyplinie naukowej mają kategorię co najmniej B+ (art. 185 PrSzkolWyżN). Bodaj najdalej idące zmiany odnoszą się do sytuacji doktorantów i nadawania stopnia naukowego doktora: przygotowanie rozprawy doktorskiej będzie się odbywało w szkole doktorskiej albo w trybie eksternistycznym, a czynności w postępowaniu w sprawie nadania stopnia doktora będzie dokonywała komisja powołana przez senat uczelni. Praca doktorska będzie miała trzech recenzentów, a podstawą do nadania stopnia naukowego będzie pozytywna opinia co najmniej dwóch z nich. Ponadto doktorant kształcący się w szkole doktorskiej będzie otrzymywał stypendium. Prawodawca poświęca temu zagadnieniu pierwszy i drugi oddział drugiego rozdziału ustawy (art. 185 i n. PrSzkolWyżN). Komisja habilitacyjna będzie składała się z siedmiu osób, w tym z czterech recenzentów. Czterech członków będzie powoływała Rada Doskonałości Naukowej, a pozostałych trzech – uczelnia. Komisja będzie uprawniona do przeprowadzenia kolokwium habilitacyjnego. Negatywna opinia komisji jest wiążąca dla podmiotu habilitującego. Postępowanie w sprawie nadania tytułu naukowego profesora będzie toczyło się poza uczelnią. Najważniejsze kompetencje w zakresie postępowania o nadanie takiego tytułu będzie miała Rada Doskonałości Naukowej (regulacja dotycząca Rady znajduje się w art. 232–240 PrSzkolWyżN). Zagadnienie nadania tytułu uregulowane zostało w art. 227–231 PrSzkolWyżN. Ewaluacja Ustawa wprowadza obowiązek ewaluacji trzech rodzajów: ewaluacji jakości kształcenia (art. 241–258 PrSzkolWyżN), ewaluacji szkół doktorskich (art. 259–264 PrSzkolWyżN) i ewaluację jakości działalności naukowej (art. 265–274 PrSzkolWyżN). W kontekście funkcjonowania uczelni najistotniejsza będzie trzecia z wymienionych ocen, która wpływa na kategorię naukową. Finansowanie Na możliwość korzystania ze wskazanych w ustawie źródeł finansowania uczelni wpływa podział na uczelnie akademickie i zawodowe, publiczne i prywatne. System finansowania nauki i szkolnictwa wyższego ukształtowany przez nową ustawę najwięcej możliwości finansowania (dotacji i subwencji) daje publicznym uczelniom akademickim. Wysokość dotacji w nowym stanie prawnym będzie uzależniona od wielu czynników, wśród których jako najważniejsze należy wymienić liczbę studentów stacjonarnych i nauczycieli akademickich oraz kategorię naukową w poszczególnych dyscyplinach. Kwestia finansowania nauki i szkolnictwa wyższego została szczegółowo unormowana w Dziale XII ustawy (art. 365– 425 PrSzkolWyżN) Ustawa weszła w życie 1.10.2018 r. Wyjątek stanowią art. 5, art. 116 ust. 7, art. 265–274 i art. 401 wchodzące w życie 31.8.2018 r.; art. 68 ust. 3, art. 98–103, art. 403, art. 406–415, art. 418–422 i art. 460 ust. 8 pkt 2 wchodzące w życie 1.1.2019 r.; art. 86–95, art. 198–216 i art. 263 wchodzące w życie 1.10.2019 r.; art. 122, art. 243 i art. 248 pkt 2 wchodzące w życie 1.10.2020 r.; art. 14 ust. 1 oraz art. 15 ust. 1 i ust. 5–9 wchodzące w życie 1.10.2021 r.; art. 53 ust. 9 oraz art. 69 ust. 2 pkt 2 i 3 wchodzące w życie 1.1.2022 r.
Ustawa o szkolnictwie wyższym i nauce przynosi rewolucyjne zmiany w systemie edukacji wyższej w Polsce. Wprowadza nowe zasady funkcjonowania uczelni, nadawania stopni i tytułów naukowych, prowadzenia badań naukowych oraz finansowania. Dzięki ustawie szkoły wyższe zyskują większą autonomię, a studenci nowe prawa i obowiązki.