Jak uzyskać zachowek? Kompleksowy przewodnik krok po kroku

Zachowek to instytucja polskiego prawa spadkowego, która ma na celu ochronę najbliższych członków rodziny spadkodawcy przed całkowitym pominięciem w dziedziczeniu, zwłaszcza gdy spadkodawca sporządził testament na rzecz innych osób lub dokonał za życia znaczących darowizn. Wiedza o tym, jak uzyskać zachowek, jest kluczowa dla osób, które czują się pokrzywdzone rozrządzeniami testamentowymi lub wcześniejszymi działaniami spadkodawcy. Proces ten, choć uregulowany przepisami, może wydawać się skomplikowany, dlatego warto zrozumieć jego podstawowe zasady i etapy.

Czym jest zachowek i komu przysługuje?

W pierwszej kolejności należy precyzyjnie zdefiniować, czym jest zachowek. Jest to określona ustawowo minimalna część udziału spadkowego, która należałaby się najbliższym krewnym spadkodawcy, gdyby dziedziczyli oni na mocy ustawy. Prawo do zachowku powstaje w sytuacji, gdy osoba uprawniona nie otrzymała należnej jej części majątku spadkowego ani w drodze dziedziczenia ustawowego, ani testamentowego, ani też w formie darowizny uczynionej przez spadkodawcę za jego życia, która mogłaby zostać zaliczona na poczet zachowku.

Głównym celem instytucji zachowku jest zabezpieczenie interesów majątkowych osób najbliższych spadkodawcy, które często przyczyniały się do powstania lub utrzymania jego majątku, bądź też są w szczególny sposób zależne od wsparcia rodzinnego. Prawo spadkowe w ten sposób stara się pogodzić zasadę swobody testowania (czyli możliwość dowolnego rozporządzania swoim majątkiem na wypadek śmierci) z obowiązkiem troski o rodzinę.

Katalog osób uprawnionych do zachowku

Zgodnie z Kodeksem cywilnym, krąg osób uprawnionych do zachowku jest ściśle określony. Należą do nich:

Zstępni spadkodawcy: czyli jego dzieci, wnuki, prawnuki itd. Wnuki i dalsi zstępni dziedziczą prawo do zachowku tylko wtedy, gdy ich rodzic (będący dzieckiem spadkodawcy) nie dożył otwarcia spadku lub sam został uznany za niegodnego dziedziczenia, odrzucił spadek, bądź zrzekł się dziedziczenia.
Małżonek spadkodawcy: przy czym prawo to nie przysługuje małżonkowi, który pozostawał ze spadkodawcą w separacji orzeczonej przez sąd, ani małżonkowi, przeciwko któremu spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu z jego winy, a żądanie to było uzasadnione.
Rodzice spadkodawcy: ale tylko w sytuacji, gdy spadkodawca nie pozostawił zstępnych (dzieci, wnuków). Jeśli spadkodawca miał dzieci, rodzice nie są uprawnieni do zachowku.

Warto podkreślić, że rodzeństwo spadkodawcy, ani dalsi krewni (np. ciotki, wujowie) nie mają prawa do zachowku, nawet jeśli byliby powołani do dziedziczenia ustawowego w konkretnej sytuacji.

Kiedy prawo do zachowku nie przysługuje?

Istnieją sytuacje, w których nawet osoba należąca do powyższego kręgu uprawnionych, nie będzie mogła skutecznie dochodzić zachowku. Dzieje się tak, gdy:

Osoba została skutecznie wydziedziczona przez spadkodawcę w testamencie. Wydziedziczenie musi być jednak oparte na jednej z ustawowych przesłanek.
Osoba zrzekła się dziedziczenia w umowie notarialnej zawartej ze spadkodawcą za jego życia.
Osoba została uznana przez sąd za niegodną dziedziczenia (np. z powodu popełnienia ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy).
Osoba odrzuciła spadek po spadkodawcy. Odrzucenie spadku jest równoznaczne z traktowaniem takiej osoby tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku.
Osoba otrzymała od spadkodawcy darowizny lub zapisy o wartości równej lub wyższej niż należny jej zachowek.

Obliczanie wysokości należnego zachowku

Ustalenie wysokości zachowku jest kluczowym elementem postępowania o jego zapłatę. Zgodnie z przepisami, zachowek wynosi:

dwie trzecie (2/3) wartości udziału spadkowego, który by przypadał uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym – jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni.
jedną drugą (1/2) wartości udziału spadkowego, który by przypadał uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym – w pozostałych przypadkach.

Trwała niezdolność do pracy musi być odpowiednio udokumentowana, np. orzeczeniem lekarza orzecznika ZUS. Małoletniość odnosi się do wieku poniżej 18 lat w chwili otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy).

Substrat zachowku – co bierzemy pod uwagę?

Podstawą do obliczenia zachowku jest tzw. substrat zachowku. Aby go ustalić, należy najpierw określić czystą wartość spadku, czyli wartość aktywów spadkowych pomniejszoną o długi spadkowe (z wyłączeniem jednak długów wynikających z zapisów zwykłych i poleceń). Do tak obliczonej czystej wartości spadku dolicza się wartość określonych darowizn oraz zapisów windykacyjnych dokonanych przez spadkodawcę.

Doliczeniu podlegają przede wszystkim:

Darowizny uczynione przez spadkodawcę na rzecz spadkobierców ustawowych i testamentowych oraz osób uprawnionych do zachowku (bez względu na czas ich dokonania).
Darowizny uczynione na rzecz innych osób, ale tylko te dokonane w ciągu ostatnich dziesięciu lat przed otwarciem spadku (śmiercią spadkodawcy). Nie dolicza się jednak drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, na rzecz osób niebędących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku.
Zapisy windykacyjne.

Po ustaleniu substratu zachowku, mnoży się go przez udział spadkowy, który przysługiwałby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym, a następnie przez odpowiedni ułamek (1/2 lub 2/3). Otrzymana kwota to wysokość należnego zachowku. Od tej kwoty odejmuje się jeszcze wartość korzyści uzyskanych przez uprawnionego od spadkodawcy (np. otrzymane darowizny, zapisy windykacyjne), które zalicza się na poczet zachowku.

Postępowanie o zachowek – jak wygląda w praktyce?

Dochodzenie roszczenia o zachowek najczęściej rozpoczyna się od próby polubownego załatwienia sprawy. Jeśli to nie przyniesie rezultatu, konieczne staje się wkroczenie na drogę sądową.

Krok 1: Wezwanie do zapłaty zachowku

Przed złożeniem pozwu do sądu, warto (a często jest to wręcz wymagane jako próba ugodowego rozwiązania sporu) wysłać do osoby zobowiązanej do zapłaty zachowku (najczęściej jest to spadkobierca testamentowy lub obdarowany) pisemne wezwanie do zapłaty. W wezwaniu należy:

Wskazać osobę uprawnioną do zachowku i osobę zobowiązaną.
Powołać się na podstawę roszczenia (np. testament pomijający uprawnionego, dokonane darowizny).
Określić żądaną kwotę zachowku wraz ze sposobem jej wyliczenia (lub przynajmniej podstawami do wyliczenia).
Wyznaczyć termin zapłaty (np. 7 lub 14 dni).
Poinformować o zamiarze skierowania sprawy na drogę sądową w przypadku braku zapłaty.

Wezwanie najlepiej wysłać listem poleconym za zwrotnym potwierdzeniem odbioru, aby mieć dowód jego doręczenia.

Krok 2: Pozew o zapłatę zachowku

Jeśli wezwanie do zapłaty nie przyniesie skutku, kolejnym krokiem jest złożenie pozwu o zachowek do właściwego sądu. Sądem właściwym jest co do zasady sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić, sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część. Właściwość rzeczowa zależy od wartości przedmiotu sporu (żądanego zachowku) – sprawy o wartości do 100 000 zł rozpatrują sądy rejonowe, a powyżej tej kwoty – sądy okręgowe.

Pozew o zachowek powinien zawierać:

Oznaczenie sądu, do którego jest kierowany.
Dane powoda (osoby dochodzącej zachowku) i pozwanego (osoby zobowiązanej do zapłaty).
Dokładnie określone żądanie (np. zasądzenie określonej kwoty tytułem zachowku wraz z odsetkami).
Uzasadnienie żądania, w tym przedstawienie stanu faktycznego, wskazanie dowodów na poparcie swoich twierdzeń (np. akt zgonu spadkodawcy, testament, akty stanu cywilnego potwierdzające pokrewieństwo, dokumenty dotyczące majątku spadkowego i darowizn).
Podpis powoda lub jego pełnomocnika.
Wykaz załączników (np. odpis pozwu dla strony przeciwnej, dowody).

Od pozwu o zachowek pobierana jest opłata sądowa w wysokości 5% wartości dochodzonego roszczenia. Istnieje możliwość ubiegania się o zwolnienie od kosztów sądowych, jeśli sytuacja materialna powoda na to nie pozwala. Więcej informacji na temat formalności związanych z dziedziczeniem można znaleźć w artykułach poświęconych ogólnie prawem spadkowym.

Wydziedziczenie a prawo do zachowku

Spadkodawca ma możliwość pozbawienia uprawnionego prawa do zachowku poprzez wydziedziczenie. Musi to jednak uczynić w testamencie i wskazać konkretną przyczynę wydziedziczenia, która mieści się w katalogu przyczyn określonych w art. 1008 Kodeksu cywilnego. Są to sytuacje, gdy uprawniony do zachowku:

Wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (np. prowadzi niemoralny tryb życia, jest uzależniony od alkoholu lub narkotyków i odmawia leczenia, popełnia przestępstwa).
Dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci.
Uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych (np. nie udziela wsparcia w chorobie, nie utrzymuje kontaktów, nie interesuje się losem spadkodawcy).

Przyczyna wydziedziczenia powinna wynikać z treści testamentu. Skuteczne wydziedziczenie powoduje, że osoba wydziedziczona traci prawo do zachowku. Co istotne, prawo do zachowku przechodzi wówczas na zstępnych osoby wydziedziczonej, o ile sami nie zostali wydziedziczeni lub nie zachodzą wobec nich inne przesłanki wyłączające prawo do zachowku. Wydziedziczenie można próbować podważyć w toku postępowania sądowego, np. wykazując, że przyczyna wskazana w testamencie nie była prawdziwa lub że spadkodawca przebaczył wydziedziczonemu.

Przedawnienie roszczenia o zachowek

Bardzo ważną kwestią jest termin przedawnienia roszczenia o zachowek. Zgodnie z art. 1007 Kodeksu cywilnego, roszczenie uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenie spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem pięciu lat od ogłoszenia testamentu.

Natomiast roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy darowizn lub zapisów windykacyjnych (czyli gdy majątek spadkowy nie wystarcza na pokrycie zachowku) przedawnia się z upływem pięciu lat od otwarcia spadku (czyli od chwili śmierci spadkodawcy). Bieg przedawnienia może zostać przerwany przez podjęcie czynności przed sądem zmierzającej bezpośrednio do dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia (np. złożenie pozwu o zachowek, złożenie wniosku o zawezwanie do próby ugodowej).

Pilnowanie tych terminów jest niezwykle istotne, gdyż po ich upływie zobowiązany do zapłaty zachowku może skutecznie podnieść zarzut przedawnienia, co uniemożliwi dochodzenie roszczenia na drodze sądowej.

Darowizny i ich wpływ na roszczenie o zachowek

Jak już wcześniej wspomniano, darowizny dokonane przez spadkodawcę za życia mają istotny wpływ na wysokość i możliwość dochodzenia zachowku. Doliczanie darowizn do substratu zachowku ma na celu zapobieganie sytuacjom, w których spadkodawca, chcąc uniknąć wypłaty zachowku, rozdysponowuje swój majątek w formie darowizn jeszcze przed śmiercią.

Nie wszystkie jednak darowizny podlegają takiemu doliczeniu. Jak wskazano, nie dolicza się drobnych, zwyczajowo przyjętych darowizn (np. prezenty urodzinowe o niewielkiej wartości). Kluczowe jest też rozróżnienie, czy darowizna była uczyniona na rzecz osoby będącej spadkobiercą lub uprawnioną do zachowku, czy na rzecz osoby trzeciej. W tym drugim przypadku, doliczeniu podlegają jedynie darowizny dokonane w ciągu 10 lat przed śmiercią spadkodawcy.

Jeśli uprawniony do zachowku nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy (ponieważ np. spadek jest pusty lub jego wartość jest zbyt niska), może on żądać sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku. Obdarowany jest jednak obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.

Podsumowanie i dalsze kroki

Uzyskanie zachowku to proces, który wymaga znajomości przepisów prawa spadkowego oraz starannego przygotowania. Kluczowe jest ustalenie kręgu osób uprawnionych, prawidłowe obliczenie wysokości roszczenia, a także podjęcie odpowiednich kroków prawnych, począwszy od wezwania do zapłaty, aż po ewentualne postępowanie sądowe. Należy pamiętać o terminach przedawnienia oraz o wpływie dokonanych przez spadkodawcę darowizn i zapisów na wysokość należnego zachowku.

Sprawy o zachowek bywają skomplikowane, zarówno pod względem prawnym, jak i dowodowym. Często wiążą się z silnymi emocjami rodzinnymi. Dlatego, jeśli stoisz przed koniecznością dochodzenia swoich praw do zachowku, zdecydowanie warto rozważyć skorzystanie z profesjonalnej pomocy prawnej. Doświadczony adwokat lub radca prawny specjalizujący się w prawie spadkowym pomoże ocenić sytuację, skompletować niezbędne dokumenty, prawidłowo sformułować roszczenia i reprezentować Cię na każdym etapie postępowania. Pamiętaj, że odpowiednio wczesne podjęcie działań zwiększa szansę na pomyślne odzyskanie należnych Ci środków.