Czy można zrzec się spadku i jakie są tego konsekwencje?

Decyzja o przyjęciu lub odrzuceniu spadku to jedna z ważniejszych, jakie mogą nas spotkać w życiu. Niejednokrotnie spadek kojarzy się z korzyściami majątkowymi, jednak zdarzają się sytuacje, gdy jego przyjęcie mogłoby wiązać się z poważnymi problemami, zwłaszcza gdy w grę wchodzą długi spadkodawcy. Dlatego prawo spadkowe przewiduje możliwość zrzeczenia się dziedziczenia, a precyzyjniej – odrzucenia spadku. W niniejszym artykule szczegółowo omówimy, na czym polega ta procedura, jakie są jej skutki oraz jakie terminy obowiązują spadkobiercę.

Czym dokładnie jest zrzeczenie się spadku w świetle prawa?

W potocznym rozumieniu "zrzeczenie się spadku" jest często używane jako ogólne określenie na rezygnację z dziedziczenia. Jednakże w terminologii prawnej należy rozróżnić dwa podstawowe pojęcia: umowę o zrzeczenie się dziedziczenia oraz oświadczenie o odrzuceniu spadku. To drugie jest zdecydowanie częściej spotykane i to jemu głównie poświęcimy uwagę.

Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia jest czynnością prawną dokonywaną za życia przyszłego spadkodawcy. Potencjalny spadkobierca ustawowy zawiera z przyszłym spadkodawcą umowę w formie aktu notarialnego, w której zrzeka się dziedziczenia po nim. Skutkiem takiej umowy jest wyłączenie zrzekającego się oraz jego zstępnych (chyba że umówiono się inaczej) od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku. Jest to więc działanie prewencyjne, podejmowane przed śmiercią spadkodawcy.

Natomiast odrzucenie spadku następuje już po śmierci spadkodawcy, czyli po otwarciu spadku. Spadkobierca, który został powołany do spadku (czy to na mocy ustawy, czy testamentu), ma prawo złożyć stosowne oświadczenie o odrzuceniu spadku. Właśnie ta instytucja jest najczęściej rozumiana pod pojęciem "zrzeczenia się spadku" i stanowi główny temat tego artykułu. Skuteczne odrzucenie spadku oznacza, że spadkobierca jest traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku, a jego udział spadkowy przechodzi na kolejne osoby uprawnione do dziedziczenia.

Dlaczego spadkobiercy decydują się na odrzucenie spadku?

Motywacje stojące za decyzją o odrzuceniu spadku mogą być różnorodne. Najczęściej jednak wynikają z chęci uniknięcia odpowiedzialności za długi spadkowe. Oto kilka kluczowych powodów:

Długi przewyższające wartość aktywów spadku: To najczęstsza przyczyna. Jeśli spadkodawca pozostawił po sobie znaczne zobowiązania finansowe (kredyty, pożyczki, niezapłacone rachunki), które przekraczają wartość pozostawionego majątku, przyjęcie takiego spadku oznaczałoby przejęcie tych długów.
Wysokie koszty związane z utrzymaniem majątku spadkowego: Niekiedy w skład spadku wchodzą nieruchomości generujące wysokie koszty utrzymania (np. podatki, remonty), na które spadkobierca nie może sobie pozwolić.
Przyczyny osobiste: Spadkobierca może nie chcieć przyjąć spadku ze względów osobistych, na przykład z powodu złych relacji ze spadkodawcą lub chęci, aby spadek trafił bezpośrednio do jego dzieci (choć tu mechanizm działa nieco inaczej – spadek przechodzi na zstępnych odrzucającego, chyba że oni również go odrzucą).
Skomplikowana sytuacja prawna spadku: Spadek może być obciążony roszczeniami osób trzecich, współwłasnością z wieloma osobami, co czyni zarządzanie nim uciążliwym i problematycznym.
Uniknięcie konfliktów rodzinnych: Czasami odrzucenie spadku przez jednego z członków rodziny może być sposobem na załagodzenie potencjalnych sporów o majątek.

Warto pamiętać, że od 2015 roku w Polsce co do zasady dziedziczy się z tzw. dobrodziejstwem inwentarza. Oznacza to, że odpowiedzialność za długi spadkowe jest ograniczona do wartości czynnej spadku. Niemniej jednak, nawet w takiej sytuacji, konieczność spłaty długów, choćby ograniczona, może być dla spadkobiercy uciążliwa, a sam proces ustalania składu inwentarza jest czasochłonny i kosztowny.

Procedura odrzucenia spadku – krok po kroku

Proces odrzucenia spadku jest sformalizowany i wymaga podjęcia konkretnych działań w określonym terminie. Spadkobierca ma dwie główne drogi, aby skutecznie odrzucić spadek:

Złożenie oświadczenia przed notariuszem.
Złożenie oświadczenia w sądzie rejonowym, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie, albo w sądzie spadku.

Niezależnie od wybranej formy, oświadczenie o odrzuceniu spadku musi zawierać określone elementy:

Imię i nazwisko spadkodawcy, datę i miejsce jego śmierci oraz ostatnie miejsce jego zwykłego pobytu.
Tytuł powołania do spadku (dziedziczenie ustawowe lub testamentowe).
Treść złożonego oświadczenia (czyli jednoznaczne stwierdzenie o odrzuceniu spadku).
Wskazanie wszystkich wiadomych osób należących do kręgu spadkobierców ustawowych, a także wszelkich testamentów spadkodawcy, nawet jeśli spadkobierca uważa je za nieważne.

Odrzucenie spadku przed notariuszem

Jest to często wybierana forma ze względu na szybkość i mniejszą formalność w porównaniu do postępowania sądowego. Spadkobierca udaje się do wybranej kancelarii notarialnej wraz z wymaganymi dokumentami. Do najważniejszych należą:

Dokument tożsamości (dowód osobisty lub paszport).
Odpis skrócony aktu zgonu spadkodawcy.
Informacje o innych spadkobiercach (jeśli są znani).
Jeśli dziedziczenie następuje na podstawie testamentu – testament.

Notariusz sporządza akt notarialny zawierający oświadczenie o odrzuceniu spadku. Koszt takiej czynności jest regulowany taksą notarialną i obecnie wynosi maksymalnie 50 zł netto (+ VAT) za sporządzenie protokołu oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Do tego dochodzą koszty wypisów aktu notarialnego.

Odrzucenie spadku przed sądem

Oświadczenie o odrzuceniu spadku można również złożyć ustnie do protokołu lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym w sądzie rejonowym właściwym dla miejsca zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie, bądź w sądzie spadku (sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy). Jeśli oświadczenie jest składane na piśmie, podpis musi być urzędowo poświadczony, co najczęściej również robi notariusz, więc ta forma może być mniej praktyczna.

W przypadku składania oświadczenia ustnie do protokołu sądowego, należy uiścić opłatę sądową w wysokości 100 zł. Sąd przyjmuje oświadczenie, sporządza protokół i wydaje odpowiednie postanowienie. Ta forma może być bardziej czasochłonna ze względu na terminy sądowe.

Kluczowy termin: 6 miesięcy na podjęcie decyzji

Najważniejszym elementem, o którym musi pamiętać każdy spadkobierca rozważający zrzeczenie się spadku (a właściwie jego odrzucenie), jest ustawowy termin. Zgodnie z art. 1015 § 1 Kodeksu cywilnego, oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania.

Co to oznacza w praktyce?

Dla spadkobiercy ustawowego termin ten biegnie zazwyczaj od dnia, w którym dowiedział się o śmierci spadkodawcy. Jeśli jednak spadkobierca ustawowy dziedziczy dopiero wskutek odrzucenia spadku przez innego spadkobiercę (wyprzedzającego go w kolejności dziedziczenia), termin dla niego liczy się od dnia, w którym dowiedział się o odrzuceniu spadku przez tę osobę.
Dla spadkobiercy testamentowego termin biegnie od dnia, w którym dowiedział się o treści testamentu powołującego go do spadku.

Niezachowanie tego terminu ma doniosłe skutki prawne. Zgodnie z art. 1015 § 2 Kodeksu cywilnego, brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Oznacza to automatyczne przyjęcie spadku, choć z ograniczoną odpowiedzialnością za długi (do wartości ustalonego w wykazie inwentarza albo spisie inwentarza stanu czynnego spadku). Choć jest to forma ochrony przed nieograniczoną odpowiedzialnością, może nadal wiązać się z koniecznością spłaty długów do pewnej wysokości oraz z przeprowadzeniem formalności związanych z inwentarzem.

Warto podkreślić, że termin sześciomiesięczny jest terminem zawitym prawa materialnego, co oznacza, że nie podlega przywróceniu. Jedynym wyjątkiem może być sytuacja, gdy spadkobierca działał pod wpływem błędu lub groźby – wówczas może uchylić się od skutków prawnych niezłożenia oświadczenia w terminie, ale wymaga to przeprowadzenia odrębnego postępowania sądowego.

Skutki prawne odrzucenia spadku

Skuteczne odrzucenie spadku wywołuje istotne konsekwencje prawne. Najważniejszą z nich jest to, że spadkobierca, który odrzucił spadek, zostaje wyłączony od dziedziczenia tak, jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 1020 Kodeksu cywilnego). Oznacza to, że:

Nie nabywa żadnych praw ani obowiązków wchodzących w skład spadku.
Nie odpowiada za długi spadkowe.
Nie uczestniczy w podziale majątku spadkowego.

Udział spadkowy, który przypadłby osobie odrzucającej spadek, przechodzi na jej zstępnych (dzieci, wnuki), o ile żyją i również nie odrzucą spadku. Jeśli odrzucający spadek nie ma zstępnych, albo jeśli oni również spadek odrzucą, jego udział przypada pozostałym spadkobiercom ustawowym dziedziczącym w zbiegu z nim, a jeśli ich nie ma – dalszym spadkobiercom ustawowym, zgodnie z kolejnością dziedziczenia określoną w Kodeksie cywilnym. W przypadku dziedziczenia testamentowego, jeśli spadkodawca przewidział podstawienie (tzn. wskazał inną osobę na wypadek, gdyby pierwotnie powołany spadkobierca nie chciał lub nie mógł dziedziczyć), spadek przechodzi na spadkobiercę podstawionego.

Jest to niezwykle ważne, zwłaszcza gdy spadek jest zadłużony. Jeśli rodzic odrzuca zadłużony spadek, jego dzieci automatycznie wchodzą na jego miejsce jako potencjalni spadkobiercy. Dlatego też, w takiej sytuacji, rodzice często muszą również odrzucić spadek w imieniu swoich małoletnich dzieci, co wymaga zgody sądu opiekuńczego.

Zrzeczenie się spadku (odrzucenie) w imieniu małoletniego

Szczególną sytuacją jest odrzucenie spadku, gdy spadkobiercą jest osoba małoletnia. Rodzice, jako przedstawiciele ustawowi dziecka, nie mogą samodzielnie podjąć decyzji o odrzuceniu spadku w jego imieniu, jeśli jest to czynność przekraczająca zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka. Odrzucenie spadku, zwłaszcza gdy w jego skład wchodzą długi, jest zazwyczaj traktowane jako taka czynność.

Aby rodzice mogli odrzucić spadek w imieniu małoletniego dziecka, muszą najpierw uzyskać zezwolenie sądu opiekuńczego (sądu rodzinnego). W tym celu należy złożyć do sądu rejonowego, wydziału rodzinnego i nieletnich, właściwego ze względu na miejsce zamieszkania dziecka, wniosek o wyrażenie zgody na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka, tj. na odrzucenie spadku. We wniosku należy uprawdopodobnić, że odrzucenie spadku leży w najlepszym interesie dziecka (np. poprzez wskazanie, że spadek jest zadłużony).

Dopiero po uzyskaniu prawomocnego postanowienia sądu opiekuńczego zezwalającego na odrzucenie spadku, rodzice mogą złożyć stosowne oświadczenie o odrzuceniu spadku w imieniu dziecka (przed notariuszem lub sądem). Co istotne, termin sześciomiesięczny na odrzucenie spadku przez małoletniego liczy się od dnia, w którym jego przedstawiciel ustawowy (rodzic) dowiedział się o tytule powołania dziecka do spadku. Jednakże, czas trwania postępowania przed sądem opiekuńczym o uzyskanie zgody nie wstrzymuje biegu tego terminu. Dlatego kluczowe jest szybkie działanie. Polskie sądy i doktryna prawa wypracowały jednak stanowisko, że jeśli wniosek do sądu opiekuńczego zostanie złożony przed upływem 6-miesięcznego terminu, to termin na złożenie samego oświadczenia o odrzuceniu spadku ulega swoistemu "zawieszeniu" do czasu uprawomocnienia się postanowienia sądu opiekuńczego, a następnie biegnie dalej. W praktyce zaleca się jednak jak najszybsze działanie.

Zrzeczenie się spadku a długi – ochrona przed wierzycielami

Głównym celem odrzucenia spadku jest, jak już wielokrotnie wspomniano, uniknięcie odpowiedzialności za długi spadkowe. Skuteczne odrzucenie spadku powoduje, że osoba odrzucająca jest traktowana tak, jakby nie dożyła otwarcia spadku. W konsekwencji wierzyciele spadkodawcy nie mogą kierować swoich roszczeń do majątku osobistego osoby, która spadek odrzuciła.

Jest to najpewniejszy sposób na całkowite uwolnienie się od problemów związanych z zadłużonym spadkiem. Należy jednak pamiętać, że jeśli spadkobierca przed odrzuceniem spadku zaczął nim zarządzać w sposób wskazujący na wolę jego przyjęcia (np. sprzedał składnik majątku spadkowego), może utracić prawo do jego odrzucenia. Drobne czynności, takie jak zabezpieczenie majątku spadkowego, zazwyczaj nie są interpretowane jako przyjęcie spadku.

Co więcej, jeśli spadkobierca odrzucił spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli (np. odrzucił wartościowy spadek, aby uniknąć egzekucji z niego przez własnych wierzycieli), wierzyciele ci mogą zaskarżyć takie odrzucenie w drodze tzw. skargi pauliańskiej (art. 1024 Kodeksu cywilnego). Jest to jednak sytuacja dotycząca wierzycieli samego spadkobiercy, a nie wierzycieli spadkodawcy.

Podsumowanie – kiedy warto rozważyć zrzeczenie się spadku?

Decyzja o przyjęciu lub odrzuceniu spadku powinna być zawsze poprzedzona dokładną analizą sytuacji majątkowej spadkodawcy. Zrzeczenie się spadku, a precyzyjniej jego odrzucenie, jest szczególnie wskazane, gdy:

Spadek jest obciążony długami przewyższającymi jego wartość.
Koszty utrzymania majątku spadkowego są zbyt wysokie dla spadkobiercy.
Spadkobierca ma inne, osobiste powody, by nie przyjmować spadku.

Pamiętajmy o kluczowym terminie sześciu miesięcy na złożenie oświadczenia oraz o konieczności uzyskania zgody sądu opiekuńczego w przypadku odrzucania spadku w imieniu małoletniego. Złożenie oświadczenia u notariusza jest zazwyczaj szybszą i prostszą procedurą, ale można to również zrobić przed sądem.

Skonsultuj się ze specjalistą

Kwestie związane z prawem spadkowym bywają skomplikowane. Jeśli stoisz przed decyzją dotyczącą przyjęcia lub odrzucenia spadku, a zwłaszcza gdy w grę wchodzą długi lub skomplikowany stan prawny majątku, zalecamy konsultację z doświadczonym prawnikiem lub radcą prawnym. Profesjonalna porada pomoże Ci zrozumieć wszystkie konsekwencje i podjąć najlepszą dla Ciebie decyzję.

Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej o ogólnych zasadach dziedziczenia, zapraszamy do lektury naszego artykułu: Prawo spadkowe – zasady ogólne, które warto znać.