Środowisko naturalne nie jest dobrem osobistym

Prawo do życia w czystym środowisku nie jest dobrem osobistym, co potwierdził Sąd Rejonowy w R., oddalając powództwo O.P. pomimo częstych przekroczeń norm zanieczyszczenia powietrza w Rybniku. Decyzja ta budzi kontrowersje i została skierowana do Sądu II instancji oraz SN. Uchwała SN z 28.5.2021 r., III CZP 27/20, podkreśliła, że środowisko naturalne nie jest dobrem osobistym, lecz wspólnym, wymagającym troski społeczeństwa i państwa.

Tematyka: środowisko naturalne, dobro osobiste, prawo do życia, zanieczyszczenie powietrza, normy jakości powietrza, Sąd Najwyższy, uchwała SN

Prawo do życia w czystym środowisku nie jest dobrem osobistym. Ochronie, jako dobra osobiste podlegają
zdrowie, wolność, prywatność, do naruszenia (zagrożenia) których może prowadzić naruszenie standardów
jakości powietrza określonych w przepisach prawa (art. 23 KC w zw. z art. 24 KC i art. 448 KC).
Zanieczyszczenie powietrza w Rybniku narusza dobra osobiste?
O.P. wystąpił z powództwem przeciwko Skarbowi Państwa – Ministrowi Środowiska i Ministrowi Energii domagając
się zasądzenia 50 tys. zł tytułem zadośćuczynienia za naruszenie dóbr osobistych. Powód wyjaśnił, że jest
mieszkańcem Rybnika, na terenie którego występuje znaczne zanieczyszczenie powietrza, co jest sprzeczne z art.
13 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/50/WE z 21.5.2008 r. w sprawie jakości powietrza i czystszego
powietrza dla Europy (Dz.Urz. UE L Nr 152, s. 1; dalej: dyrektywa 2008/50/WE). Taki stan rzeczy powoduje
naruszenie jego dóbr osobistych, w szczególności praw: do zdrowia, ochrony życia prywatnego i mieszkania,
swobodnego przemieszczania się oraz życia w czystym środowisku. O.P. wskazał, że z uwagi na zanieczyszczenie
powietrza, w okresie jesienno-zimowym nie może w pełni korzystać ze swojego domu. Nie może otwierać okien, musi
zatykać klatki wentylacyjne w domu i korzystać z oczyszczacza powietrza, który generuje określone koszty ze
względu na wymianę filtrów oraz zużycie energii elektrycznej. Dodatkową dolegliwością dla niego jest fakt, że nie
może wychodzić z domu na spacery, bawić się z dziećmi czy uprawiać sportu na zewnątrz. W okresie ferii zimowych
nie było ani jednego dnia, w którym normy nie były by przekroczone.
Prawo do życia w czystym środowisku nie jest dobrem osobistym
Sąd Rejonowy w R. oddalił powództwo pomimo tego, że uznał za wykazane, iż na terenie Rybnika występuje częste
i znaczne przekroczenie norm zanieczyszczenia powietrza, a zjawisko to stanowi bardzo poważny i uciążliwy
problem dla mieszkańców. Sąd nie uznał jednak prawa do życia w czystym środowisku za dobro osobiste
podlegające ochronie w oparciu o art. 24 KC, zaś powód nie wykazał naruszenia dobra osobistego w postaci
zdrowia. W uzasadnieniu wyroku podkreślano, że zamieszkiwanie w Rybniku jest swobodną decyzją O.P., którą
może w każdym momencie zmienić. Natomiast Sąd II instancji skierował do SN pytanie prawne o następującej treści:

Czy prawo do życia w czystym środowisku umożliwiającym oddychanie powietrzem atmosferycznym
spełniającym standardy jakości określone w przepisach powszechnie obowiązującego prawa, w miejscach,
w których osoba przebywa przez dłuższy czas, w szczególności w miejscu zamieszkania, stanowi dobro
osobiste podlegające ochronie na podstawie art. 23 KC w zw. z art. 24 KC i art. 448 KC?

W uzasadnieniu postanowienia wskazano, że ochrona środowiska jest jedną z podstaw ustrojowych Rzeczpospolitej
Polskiej, zaś katalog dóbr osobistych nie ma charakteru stałego, jest zmienny i zależy od stosunków społecznych.
Przy kwalifikacji określonego prawa jako dobra osobistego podlegającego ochronie na podstawie art. 24 KC,
konieczne jest posługiwanie się również kryterium obiektywnym, odwołującym się do przyjętych w społeczeństwie
ocen, co ma znaczenie w kontekście stale wzrastającej świadomości społecznej dotyczącej jakości powietrza oraz jej
znaczenia dla prawidłowego funkcjonowania człowieka. W orzecznictwie wskazuje się, że choć prawo człowieka do
nieskażonego środowiska biologicznego nie jest osobistym prawem przedmiotowym, to może być chronione
środkami przewidzianymi w art. 24 KC wówczas, gdy pogwałcenie tego prawa stanowi równocześnie naruszenie lub
zagrożenie praw osobistych, których przedmiotem są dobra osobiste w rozumieniu art. 23 KC. Sąd wskazał, że wolne
od zanieczyszczeń powietrze jest niezbędne do życia, dlatego prawo do niego należy zakwalifikować jako ściśle
związane z osobą fizyczną, istotą człowieczeństwa i naturą człowieka, niezbywalne i skuteczne w stosunku do innych
osób. Przeszkodą do uznania prawa do życia w czystym środowisku za dobro osobiste nie jest zdaniem SN fakt, że
taki stan powietrza dotyczy również innych osób.
Środowisko naturalne dobrem wspólnym a nie osobistym
Sąd Najwyższy wyjaśnił, że dobrami osobistymi są wartości immanentnie złączone z istotą człowieczeństwa
oraz naturą człowieka, niezależne od jego woli, stałe, dające się skonkretyzować i zobiektywizować.
Obejmują one fizyczną i psychiczną integralność człowieka albo przejawy jego twórczej działalności,
skupiają niepowtarzalną, pozwalającą na samorealizację indywidualność człowieka, jego godność oraz
pozycję wśród innych ludzi (zob. uchwała SN z 19.11.2010 r., III CZP 79/10,
). Konsekwencją uznania
wartości za dobro osobiste jest prawo żądania od innych poszanowania tej wartości, które jest realizowane przy
użyciu roszczeń zakazowych i nakazowych przewidzianych w art. 24 KC, obejmujących sytuacje zarówno zagrożenia
dobra osobistego, jak i jego naruszenia. W ocenie SN, środowisko naturalne nie jest dobrem osobistym lecz
dobrem wspólnym, o które powinni się troszczyć zarówno każdy członek społeczeństwa, jak i państwo i jego

organy, choć każdy z tych podmiotów w innych formach. Nawet w sytuacji, gdy życie w środowisku,
w którym powietrze, gleba i woda odpowiadają ustalonym przez naukę standardom, sprzyjającym
zachowaniu zdrowia i realizowaniu przez człowieka jego wolności, zostanie wprost uznane za prawo
człowieka, środowisko naturalne zachowa charakter dobra wspólnego, a nie osobistego w rozumieniu art. 23
KC.
W uzasadnieniu uchwały podkreślono, że prawa człowieka i obywatela nie są tożsame z dobrami osobistymi
unormowanymi w art. 23 KC, chociaż wiele spośród tych praw zabezpiecza właściwy poziom ochrony dóbr
osobistych. Jednocześnie SN stwierdził, że naruszenie ustalonych standardów jakości powietrza, wody i gleby może
prowadzić do ingerencji w dobra osobiste takie jak zdrowie, wolność, prywatność, a w rezultacie do powstania
związanych z tym roszczeń cywilnoprawnych. Może się również okazać, że niezachowanie norm będzie stanowić
ingerencję również w inne dobra osobiste, chronione indywidualnymi prawami podmiotowymi. Rolą Sądu II instancji
będzie rozstrzygnięcie o formie naruszenia standardów, jakim powinno podlegać powietrze, która może uzasadniać
przypisanie konkretnemu sprawcy odpowiedzialności z tytułu naruszenia dóbr osobistych zarówno na podstawie art.
24 KC, jak i art. 448 KC. A w rezultacie stwierdzenia, czy taką odpowiedzialność może uzasadniać konkretny czyn,
którego popełnienie prowadzi do zatrucia powietrza (np. palenie w kotłowni paliwem niespełniającym norm), czy
także zaniechanie ustanowienia i egzekwowania takich norm postępowania, których przestrzeganie pozwoliłoby
uchronić środowisko przed degradacją.
Uchwała SN z 28.5.2021 r., III CZP 27/20

Sąd Najwyższy wyjaśnił, że środowisko naturalne nie jest dobrem osobistym, a jego ochrona jest obowiązkiem zarówno jednostek, jak i władz państwowych. Decyzja ta stanowi istotny punkt w kontekście uznawania prawa do życia w czystym środowisku za dobro osobiste. Uchwała SN z 28.5.2021 r., III CZP 27/20, wskazała na konieczność rozróżnienia między dobrem osobistym a dobrem wspólnym.