Uchylenie się od wykonania obowiązku alimentacyjnego

Obowiązek zstępnego ponoszenia opłat za pobyt mieszkańca w domu pomocy społecznej powstaje z mocy ustawy o pomocy społecznej i nie jest obowiązkiem alimentacyjnym. Decyzja w sprawie ustalenia opłaty za pobyt matki w DPS została podjęta przez Prezydenta Miasta L. w 2020 r. Skarżąca, córka matki, unikając współpracy, nie przyczyniła się do ustalenia wysokości opłaty, co skutkowało decyzją o ustaleniu opłaty przez organ gminy.

Tematyka: obowiązek zstępnego, opłaty za pobyt, dom pomocy społecznej, zwolnienie z opłaty, art. 64 PomSpołU

Obowiązek zstępnego ponoszenia opłat za pobyt mieszkańca w domu pomocy społecznej powstaje z mocy ustawy o pomocy społecznej i nie jest obowiązkiem alimentacyjnym. Decyzja w sprawie ustalenia opłaty za pobyt matki w DPS została podjęta przez Prezydenta Miasta L. w 2020 r. Skarżąca, córka matki, unikając współpracy, nie przyczyniła się do ustalenia wysokości opłaty, co skutkowało decyzją o ustaleniu opłaty przez organ gminy.

Obowiązek zstępnego ponoszenia opłat za pobyt mieszkańca w domu pomocy społecznej powstaje z mocy
ustawy o pomocy społecznej i nie jest obowiązkiem alimentacyjnym, uregulowanym w KRO, a zobowiązany
do ponoszenia opłaty może żądać zwolnienia z niej wyłącznie w przypadkach określonych w art. 64 i art. 64a
PomSpołU.
Stan faktyczny
Decyzją z czerwca 2020 r. Prezydent Miasta L. Dyrektor Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w L. ustalił L.S.
(dalej: Skarżąca) opłatę za pobyt matki, E.S. w Domu Pomocy Społecznej w L. w wysokości 2 283,5 zł miesięcznie
od października 2019 r. SKO utrzymało ww. rozstrzygnięcie w mocy. W uzasadnieniu wskazano, że E.S. od 1.3.2019
r. jest obowiązana do wnoszenia opłaty za pobyt w placówce w wysokości 654,5 zł. Opłata w wysokości 70% jej
dochodu nie pokrywa średniego miesięcznego kosztu utrzymania mieszkańca w ww. placówce, który wynosi 2 938 zł.
Skarżąca jest córką (zstępną) E.S. i to do niej skierowano pismo z prośbą o kontakt w celu przeprowadzenia
wywiadu środowiskowego. Z uwagi na niepodjęcie przez Skarżącą ww. korespondencji, czego skutkiem było
nieprzeprowadzenie wywiadu środowiskowego i niemożność ustalenia sytuacji dochodowej w jej rodzinie, zgodnie
z art. 61 ust. 2e ustawy z 12.3.2004 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 2268; dalej: PomSpołU),
wysokość opłaty została ustalona w drodze umowy, w wysokości różnicy między średnim kosztem utrzymania
w domu pomocy społecznej, a opłatą wnoszoną przez mieszkańca domu i opłatami wnoszonymi przez inne osoby
obowiązane.
Ponadto SKO stwierdziło, że na powstanie obowiązku odpłatności nie wpływa osobisty stosunek osoby potencjalnie
zobowiązanej względem mieszkańca domu pomocy społecznej. W postępowaniu administracyjnym
prowadzonym w sprawie opłaty nie ma bowiem zastosowania art. 144 1 zd. pierwsze KRO, który pozwala na
uchylenie się od obowiązku alimentacyjnego względem uprawnionego, jeżeli żądanie alimentów jest
sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Obowiązek zstępnego, wywodzący się z art. 61 ust. 1 pkt 2
PomSpołU, chociaż pozostaje w funkcjonalnym związku z przepisami KRO o alimentacji, nie jest
obowiązkiem alimentacyjnym, lecz publicznoprawnym ciężarem powstającym z chwilą przyjęcia osoby
skierowanej do domu pomocy społecznej. Poniesienie tego ciężaru ma na celu pokrycie określanych w trybie
administracyjnym kosztów utrzymania. Zobowiązany do ponoszenia opłaty może ubiegać się o zastosowanie
zwolnienia z opłaty przewidzianej w art. 64 PomSpołU, a postępowanie o zwolnienie jest odrębne od postępowania
o ustalenie obowiązku ponoszenia opłaty i jej wysokości. W ocenie SKO, ewentualne postępowanie w przedmiocie
zwolnienia z całkowitego lub częściowego ponoszenia kosztów może być wszczęte dopiero, gdy decyzja ustalająca
wysokość opłaty stanie się ostateczna. Rozstrzygnięcie o zwolnieniu jest bowiem następcze wobec określenia
wysokości odpłatności i zobowiązania do ponoszenia tych kosztów.
Stanowisko Sądu I instancji
WSA w Łodzi wskazał, że rodzinny wywiad środowiskowy stanowi podstawowy i obligatoryjny dowód
przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego i dowodowego oraz jest szczególnym środkiem dowodowym. Z jego
przeprowadzeniem ustawodawca wiąże określone konsekwencje, które w zależności od okoliczności sprawy mogą
być korzystne dla zobowiązanego. Skarżąca, uchylając się od kontaktu i uniemożliwiając przeprowadzenie wywiadu,
sama pozbawiła się możliwości przedstawienia tych okoliczności, a tym samym i wpływu na wysokość opłaty. Taka
postawa Skarżącej, zdaniem WSA w Łodzi, jest wynikiem błędnego przyjęcia, że skoro matka nie interesowała się
nią, nie łożyła na jej utrzymanie, a ona sama przebywała w rodzinie zastępczej i złożyła w trybie KRO oświadczenie
o uchyleniu się od obowiązku ponoszenia tej opłaty, to jest automatycznie zwolniona z obowiązku ponoszenia
spornej opłaty bez konieczności współdziałania z organem pomocowym. Tymczasem ustawodawca, na wypadek
braku współdziałania zobowiązanego do ponoszenia opłaty za pobyt członka rodziny w domu pomocy społecznej,
w tym odmowy sporządzenia wywiadu środowiskowego czy odmowy podpisania umowy lub nie zareagowania na
doręczoną umowę, o czym organ informował Skarżącą, przewidział w art. 61 ust. 2e PomSpołU zasady ustalenia
opłaty, zgodnie z którymi wysokość opłaty za pobyt mieszkańca domu ustala, w drodze decyzji, organ gminy
właściwej zgodnie z art. 59 ust. 1 PomSpołU, w wysokości różnicy między średnim kosztem utrzymania w domu
pomocy społecznej a opłatą wnoszoną przez mieszkańca domu i opłatami wnoszonymi przez inne osoby
obowiązane.
Skarga kasacyjna
Skargę kasacyjną oparto m.in. na podstawie naruszenia art. 64 pkt 5 PomSpołU w zw. z art. 1441 KRO, gdyż
Skarżąca skutecznie uchyliła się od obowiązku ponoszenia opłaty za pobyt matki w placówce, tj. obowiązku
alimentacyjnego jako sprzecznego z zasadami współżycia społecznego.


Rozstrzygnięcie NSA
NSA podkreślił, że niewątpliwie przeprowadzenie rodzinnego wywiadu środowiskowego jest niezbędne i konieczne,
aby organ miał możliwość ustalenia dochodu na osobę w rodzinie zobowiązanego do uiszczania opłaty, a tym
samym by ustalił, czy dochód przekracza 300% kryterium dochodowego na osobę w rodzinie. Jest podstawowym
elementem postępowania prowadzącego do wydania decyzji, o której mowa w art. 61 ust. 2d PomSpołU.
W sytuacji jednak, gdy osoba zobowiązana do współdziałania z organem prowadzącym postępowanie w sprawie
ustalenia wysokości odpłatności osoby bliskiej strony postępowania w domu pomocy społecznej unika ustalenia
terminu jego przeprowadzenia, organ może ustalić istotne w sprawie okoliczności na podstawie innych dostępnych
dowodów, zgodnie z regułą wynikającą z art. 75 KPA.
Trafnie Sąd I instancji wskazał, że ustawodawca, na wypadek braku współdziałania zobowiązanego do ponoszenia
opłaty za pobyt członka rodziny w domu pomocy społecznej, w tym odmowy sporządzenia wywiadu środowiskowego
czy odmowy podpisania umowy lub niezareagowania na doręczoną umowę, przewidział w art. 61 ust. 2e PomSpołU
zasady ustalenia opłaty. W postępowaniu administracyjnym zakończonym zaskarżoną decyzją organ w sposób jasny
i wyczerpujący informował Skarżącą o podstawach prawnych ustalania opłaty.
NSA wskazał, że zarzut naruszenia art. 64 pkt 5 PomSpołU w zw. z art. 1441 KRO nie mógł odnieść zamierzonego
skutku. Zgodnie z art. 64 PomSpołU osoby wnoszące opłatę lub obowiązane do wnoszenia można zwolnić z tej
opłaty częściowo lub całkowicie, na ich wniosek, po przeprowadzeniu rodzinnego wywiadu środowiskowego. W myśl
art. 64 pkt 5 PomSpołU o zwolnienie można ubiegać się jeżeli osoba obowiązana do wnoszenia opłaty lub jej rodzic
przebywała w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka lub placówce opiekuńczo-wychowawczej na podstawie
orzeczenia sądu o ograniczeniu władzy rodzicielskiej osobie kierowanej do domu pomocy społecznej lub
mieszkańcowi domu.
W tym kontekście NSA podkreślił, że postępowanie o zwolnienie od ponoszenia opłaty z powodów wskazanych
w punkcie piątym jest odrębnym postępowaniem wszczynanym na podstawie wniosku osoby wnoszącej
opłatę lub obowiązanej do wnoszenia opłaty za pobyt mieszkańca domu w domu pomocy społecznej. Z art.
64 PomSpołU wynika, że zwolnienie z opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej może dotyczyć sytuacji, w której
osoba zobowiązana wnosi opłatę, czyli zarówno osoba zobowiązana, jak i wysokość opłaty została już wcześniej
ustalona w odpowiednim akcie stosowania prawa zgodnie z przepisami ustawy (uchwała NSA z 11.6.2018 r., I OPS
7/17, 
). Zwolnienie musi się odnosić do skonkretyzowanego obowiązku strony. Dlatego rozstrzygnięcie
w przedmiocie zwolnienia z opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej może zostać wydane dopiero po
ostatecznym ustaleniu osoby zobowiązanej i określeniu wysokości opłaty miesięcznej za pobyt. Instytucja zwolnienia
z wnoszonej opłaty może być stosowana tylko na wniosek osoby zobowiązanej i następuje w formie decyzji
administracyjnej. Skoro postępowanie o ustalenie osoby zobowiązanej do opłaty za pobyt mieszkańca domu w domu
pomocy społecznej i ustalenia wysokości tej opłaty ma charakter odrębny, to jego przedmiotem nie może być ocena
zasadności zwolnienia od ponoszenia ww. opłaty. Skarżąca będzie mogła złożyć wniosek o zwolnienie od
ponoszenia ww. opłaty po otrzymaniu niniejszego wyroku.
Niezasadny jest także – w ocenie NSA – zarzut naruszenia art. 1441 KRO, zgodnie z którym zobowiązany może
uchylić się od wykonania obowiązku alimentacyjnego względem uprawnionego, jeżeli żądanie alimentów jest
sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. W postępowaniu administracyjnym prowadzonym w sprawie opłaty
za pobyt mieszkańca w domu pomocy społecznej nie ma on zastosowania. Obowiązek zstępnego ponoszenia opłat
za pobyt mieszkańca w ww. placówce powstaje z mocy art. 61 ust. 1 pkt 2 PomSpołU i nie jest obowiązkiem
alimentacyjnym, uregulowanym w KRO.

Komentarz
W treści analizowanego rozstrzygnięcia NSA przedstawił stanowisko na temat relacji obowiązku zstępnego
ponoszenia opłat za pobyt mieszkańca w domu pomocy społecznej do obowiązku alimentacyjnego i wskazał, że są
to dwie zupełnie różne powinności. Obowiązek ponoszenia opłat za pobyt mieszkańca w domu pomocy społecznej
powstaje bowiem z mocy ustawy o pomocy społecznej i nie jest obowiązkiem alimentacyjnym, uregulowanym
w KRO. Z uwagi na taki charakter przedmiotowego obowiązku, do zwolnienia z niego może dojść jedynie
w przypadkach określonych w art. 64 PomSpołU (m.in.: w związku z przebywaniem w rodzinie zastępczej, rodzinnym
domu dziecka lub placówce opiekuńczo-wychowawczej) i art. 64a PomSpołU (z uwagi na pozbawienie władzy
rodzicielskiej albo skazanie za umyślne przestępstwo popełnione z użyciem przemocy), nie zaś na podstawie art.
1441 KRO (tj. z uwagi na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego). Tej różnicy nie dostrzegła Skarżąca
w niniejszej sprawie.

Wyrok NSA z 14.10.2021 r., I OSK 574/21, 
.







NSA podkreślił, że obowiązek zstępnego ponoszenia opłat za pobyt w DPS nie jest obowiązkiem alimentacyjnym, a zwolnienie z tej opłaty może nastąpić jedynie w określonych przypadkach. Skarżąca nie mogła uchylić się od opłaty na podstawie KRO. Wnioskodawczyni może ubiegać się o zwolnienie po ostatecznym ustaleniu osoby zobowiązanej i wysokości opłaty.