Nakaz nauczania przez uczelnie w języku urzędowym
Ustawodawstwo krajowe nakazujące placówkom szkolnictwa wyższego prowadzenie zajęć wyłącznie w języku urzędowym musi uwzględniać możliwość wyjątków, np. dla programów międzynarodowych. Spór w Łotwie dotyczył naruszenia prawa do nauki poprzez ograniczenia w języku urzędowym. TSUE wskazał, że ograniczenia swobody przedsiębiorczości mogą być dopuszczone pod warunkiem, że są uzasadnione nadrzędnym interesem ogólnym i proporcjonalne.
Tematyka: ustawodawstwo krajowe, placówki szkolnictwa wyższego, język urzędowy, TSUE, swoboda przedsiębiorczości, interes ogólny, proporcjonalność, ochrona tożsamości narodowej
Ustawodawstwo krajowe nakazujące placówkom szkolnictwa wyższego prowadzenie zajęć wyłącznie w języku urzędowym musi uwzględniać możliwość wyjątków, np. dla programów międzynarodowych. Spór w Łotwie dotyczył naruszenia prawa do nauki poprzez ograniczenia w języku urzędowym. TSUE wskazał, że ograniczenia swobody przedsiębiorczości mogą być dopuszczone pod warunkiem, że są uzasadnione nadrzędnym interesem ogólnym i proporcjonalne.
Ustawodawstwo krajowe, które wymaga, aby placówki szkolnictwa wyższego oferowały zajęcia wyłącznie w narodowym języku urzędowym, jest zgodne z prawem Unii. Warunkiem jest to, by ustawodawstwo umożliwiało na zasadzie wyjątku stosowanie innego języka niż urzędowy, np. do programów prowadzonych w ramach współpracy międzynarodowej. Stan faktyczny Do łotewskiego Trybunału Konstytucyjnego wpłynęła skarga złożona przez łotewskich posłów. Skarżący podnosili, że ustawa o placówkach szkolnictwa wyższego naruszała prawo do nauki w zakresie, w jakim nakazywała prywatnym placówkom szkolnictwa wyższego kultywowanie i rozwijanie języka urzędowego Łotwy, ograniczając tym samym możliwość oferowania przez nie programów nauczania w językach obcych oraz autonomię tych placówek i wolność akademicką ich kadry nauczycielskiej i studentów. Ponadto ograniczała prawo prywatnych placówek szkolnictwa wyższego do prowadzenia działalności gospodarczej i odpłatnego świadczenia usługi szkolnictwa wyższego zgodnie z posiadanym przez nie zezwoleniem. Pytanie prejudycjalne Pytanie prejudycjalne brzmiało: „Czy art. 49 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz.Urz. UE C z 2016 r. Nr 202, s. 47; dalej: TFUE) należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie uregulowaniu państwa członkowskiego, które co do zasady nakłada na instytucje szkolnictwa wyższego obowiązek prowadzenia nauczania wyłącznie w języku urzędowym tego państwa?”. Stanowisko TSUE Artykuł 49 akapit pierwszy TFUE stanowi, że w ramach postanowień zawartych w rozdziale 2 tytułu IV w części trzeciej TFUE ograniczenia swobody przedsiębiorczości obywateli jednego państwa członkowskiego na terytorium innego państwa członkowskiego są zakazane. Za ograniczenia swobody przedsiębiorczości należy uznać wszelkie przepisy, które uniemożliwiają, utrudniają lub czynią mniej atrakcyjnym korzystanie ze swobody przedsiębiorczości zagwarantowanej w art. 49 TFUE (wyrok TSUE z 22.1.2015 r., Stanley International Betting i Stanleybet Malta, C-463/13, pkt 45, ). W niniejszym przypadku, nawet jeśli obywatele innych państw członkowskich mogą wykonywać działalność na Łotwie i prowadzić programy szkolnictwa wyższego, to możliwość taka, co do zasady, jest uwarunkowana obowiązkiem prowadzenia tych programów wyłącznie w języku urzędowym tego państwa. Taki obowiązek czyni dla obywateli mniej atrakcyjnym podejmowanie przez nich działalności gospodarczej w państwie członkowskim, które nakłada ten obowiązek, co zdaniem TSUE stanowi ograniczenie swobody gwarantowanej w art. 49 TFUE. Uzasadnienie ograniczenia swobody Z jednolitego stanowiska TSUE wynika, że ograniczenie swobody przedsiębiorczości może być dopuszczone jedynie pod warunkiem, że jest uzasadnione nadrzędnym względem interesu ogólnego, a ponadto, że jest zgodne z zasadą proporcjonalności. Oznacza to, że musi być odpowiednie do zagwarantowania w sposób spójny i konsekwentny realizacji zamierzonego celu i nie wykraczać poza to, co jest niezbędne do jego osiągnięcia - wyrok TSUE z 6.10.2020 r., Komisja/Węgry (Szkolnictwo wyższe), C-66/18, pkt 178, . • Nadrzędny wzgląd interesu ogólnego Z wniosku prejudycjalnego wynika, że obowiązek prowadzenia zajęć w ramach szkolnictwa wyższego w języku łotewskim ma na celu ochronę i wspieranie używania języka urzędowego Łotwy. Trybunał przypomniał, że unijne przepisy nie stoją na przeszkodzie przyjęciu polityki ochrony i wspierania jednego lub kilku języków urzędowych państwa członkowskiego (wyrok TSUE z 16.4.2013 r., Las, C-202/11, pkt 25, ). Zdaniem TSUE cel zakładający wspieranie i stymulowanie używania jednego z języków urzędowych danego państwa członkowskiego jest zgodny z prawem i pozwala zasadniczo uzasadnić ograniczenie swobody przedsiębiorczości ustanowionej w art. 49 TFUE (wyrok TSUE z 21.6.2016 r., New Valmar, C-15/15, pkt 50, ). • Realizacja zamierzonego celu W niniejszym przypadku łotewskie uregulowanie, które przewiduje obowiązek używania w placówkach szkolnictwa wyższego języka urzędowego tego państwa, w ocenie TSUE wydaje się właściwe dla realizacji celu polegającego na ochronie i wspieraniu tego języka. Uregulowanie to sprzyja bowiem stosowaniu tego języka przez całą zainteresowaną ludność i gwarantuje, że ten sam język będzie używany również w kontekście kształcenia na poziomie wyższym. Trybunał wskazał, że ze względu na swój ograniczony zakres wyjątki przewidziane w łotewskim uregulowaniu nie mogą stanowić przeszkody w realizacji celu w postaci ochrony i wspierania języka urzędowego tego państwa. Sporne łotewskie uregulowanie przewiduje również, że obowiązkowe używanie języka łotewskiego nie dotyczy dwóch prywatnych placówek szkolnictwa wyższego, których działalność podlega przepisom ustaw szczególnych, co pozwala tym samym dwóm placówkom na dalsze oferowanie programów nauczania w języku angielskim, lub w stosownych przypadkach - w innym języku urzędowym Unii. Te placówki zostały ustanowione na mocy umów międzynarodowych. Tymczasem z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wynika, że ustawa o placówkach szkolnictwa wyższego przewiduje właśnie, że program kształcenia przewidziany na Łotwie może być prowadzony w języku urzędowym Unii innym niż język łotewski, jeżeli ten program jest przewidziany w ramach umów międzynarodowych. Jeśli rzeczywiście obie te placówki szkolnictwa wyższego, których funkcjonowanie jest uregulowane w przepisach szczególnych, korzystają ze szczególnego statusu, ponieważ nauczanie jest tam prowadzone w języku angielskim lub, w stosownych przypadkach, w innym języku urzędowym Unii, to zdaniem TSUE system odstępstw mający zastosowanie do tych dwóch placówek może mieć zastosowanie do każdej placówki znajdującej się w podobnej sytuacji. Ponadto ta kategoria instytucji różni się w istotny sposób od placówek podlegających co do zasady obowiązkowi nauczania w języku łotewskim, ponieważ te pierwsze wpisują się w logikę szczególnej międzynarodowej współpracy akademickiej. • Zasada proporcjonalności Z jednolitego stanowiska TSUE wynika, że przepisy ograniczające swobodę przedsiębiorstw mogą być uzasadnione jedynie wtedy, gdy zamierzony cel nie może zostać osiągnięty za pomocą mniej restrykcyjnych środków (wyrok TSUE z 22.12.2010 r., Sayn-Wittgenstein, C-208/09, pkt 90, ). Trybunał stwierdził, że nie jest niezbędne, aby przepis o charakterze ograniczenia wydany przez organy państwa członkowskiego odpowiadał koncepcji wspólnej dla wszystkich państw członkowskich, jeżeli chodzi o sposoby ochrony określonego uzasadnionego interesu. Przeciwnie, niezbędny i proporcjonalny charakter przepisów przyjętych w określonej dziedzinie nie jest wykluczony tylko z tego powodu, że jedno państwo członkowskie wybrało odmienny system ochrony niż ten przyjęty przez inne państwo (C-208/09, pkt 91). Państwa członkowskie dysponują szerokim zakresem uznania przy wyborze środków mogących zrealizować cele ich polityki zmierzającej do ochrony języka urzędowego, ponieważ polityka taka stanowi wyraz tożsamości narodowej w rozumieniu art. 4 ust. 2 TUE (C-202/11, pkt 26). Niemniej jednak ów zakres uznania nie może stanowić uzasadnienia dla naruszenia praw, jakie jednostki wywodzą z postanowień TFUE, gwarantujących ich podstawowe swobody (wyrok TSUE z 12.5.2011 r., Runevič-Vardyn i Wardyn, C-391/09, pkt 78, ). Trybunał wskazał, że uregulowanie państwa członkowskiego, które wymagałoby bez żadnych wyjątków, aby programy nauczania szkolnictwa wyższego były prowadzone w języku urzędowym tego państwa, wykraczałoby poza to, co jest konieczne i proporcjonalne do realizacji celu zamierzonego przez to uregulowanie, a mianowicie ochrony i wspierania tego języka. W niniejszym przypadku takie wyjątki, aby nie wykraczać poza to, co jest konieczne w tym celu, zdaniem TSUE powinny umożliwiać używanie innego języka niż język łotewski, przynajmniej w odniesieniu do programów prowadzonych w ramach współpracy europejskiej lub międzynarodowej, oraz związanych z kulturą i językami innymi niż łotewski. Reasumując, TSUE orzekł, że art. 49 TFUE należy interpretować w ten sposób, iż nie stoi on na przeszkodzie uregulowaniu państwa członkowskiego, które co do zasady nakłada na placówki szkolnictwa wyższego obowiązek prowadzenia nauczania wyłącznie w języku urzędowym tego państwa członkowskiego, o ile takie uregulowanie jest uzasadnione względami związanymi z ochroną jego tożsamości narodowej, to znaczy - jest proporcjonalne i konieczne do ochrony prawnie uzasadnionego celu. Komentarz W niniejszym wyroku TSUE wypowiedział się co do zgodności z prawem UE łotewskich uregulowań, które co do zasady nakładają na instytucje szkolnictwa wyższego obowiązek prowadzenia nauczania wyłącznie w języku urzędowym tego państwa. W traktatach podstawowych wskazano z jednej strony pragnienie kontynuowania procesu „tworzenia coraz ściślejszego związku między narodami Europy”, z drugiej strony podkreślono wolę Unii, aby „szanować jej bogatą różnorodność kulturową i językową” oraz „czuwać nad ochroną i rozwojem dziedzictwa kulturowego Europy”. Kwestie językowe są tradycyjnie uważane za ściśle związane z suwerennością i tożsamością narodową, a zatem za bardzo wrażliwe społecznie i politycznie w większości państw członkowskich. Tym samym w dotychczasowym orzecznictwie Trybunał reprezentował „dyplomatyczne” podejście do tych kwestii. W prezentowanym wyroku TSUE trafnie oceniał ustawowy obowiązek prowadzenia nauczania wyłącznie w języku urzędowym państwa przez instytucje szkolnictwa wyższego w świetle swobody przedsiębiorczości. W uzasadnieniu TSUE szczegółowo wyjaśnił klasyczne już przesłanki dopuszczalności ograniczenia tej swobody. Zatem w podobnych sprawach powinien je uwzględnić również prawodawca krajowy, czy na późniejszym etapie sąd. Wyrok TSUE z 7.9.2022 r., Boriss Cilevičs i in., C-391/20,
Wyrok TSUE potwierdził, że państwo członkowskie może nakładać obowiązek nauczania wyłącznie w języku urzędowym, jeśli jest to uzasadnione względami związanymi z ochroną tożsamości narodowej. Kwestie językowe są ściśle związane z suwerennością i tożsamością narodową, dlatego TSUE przyjął dyplomatyczne podejście do tego zagadnienia.