Reforma Polskiej Akademii Nauk – nowe zasady zarządzania i nadzoru

W Rządowym Centrum Legislacji został opublikowany projekt ustawy o zmianie ustawy o Polskiej Akademii Nauk (numer projektu UD83). Nowelizacja ma na celu wprowadzenie kluczowych zmian, poprawę nadzoru i zreorganizowanie struktury PAN, wzmocnienie Akademii Młodych Uczonych oraz dostosowanie do współczesnych potrzeb i standardów.

Tematyka: Reforma Polskiej Akademii Nauk, PAN, zmiany w zarządzaniu, nadzór nad PAN, struktura PAN, Akademia Młodych Uczonych, nowelizacja ustawy, demokratyzacja zarządzania, finansowanie PAN, etap legislacyjny

W Rządowym Centrum Legislacji został opublikowany projekt ustawy o zmianie ustawy o Polskiej Akademii
Nauk (numer projektu UD83). Nowelizacja ustawy z 30.4.2010 r. o Polskiej Akademii Nauk (t.j. Dz.U. z 2020 r.
poz. 1796; dalej: PANU) ma na celu wprowadzenie kluczowych zmian, które poprawią nadzór, zreorganizują
strukturę i wzmocnią pozycję młodych naukowców. Reformy te mają dostosować funkcjonowanie instytucji
do współczesnych potrzeb i standardów.
• Nowe przepisy wprowadzają nadzór nad Polską Akademią Nauk (dalej: PAN) przez ministra ds. szkolnictwa
wyższego i nauki, co eliminuje dotychczasowe niejasności kompetencyjne.
• Zmiany w strukturze PAN zakładają integrację środowisk naukowych oraz wzmocnienie Akademii Młodych
Uczonych.
• Projekt nowelizacji jest obecnie na etapie opiniowania.
Problemy organizacyjno-prawne Polskiej Akademii Nauk
Jak wskazują autorzy projektu nowelizacji, PAN zmaga się z problemami związanymi z zarządzaniem i brakiem
transparentności. Najwyższa Izba Kontroli wielokrotnie zwracała uwagę na nieprawidłowości w swoich kontrolach.
Ustawa z 30.4.2010 r. o Polskiej Akademii Nauk (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1796; dalej: PANU), regulująca działalność
PAN, w nieprecyzyjny sposób określa nadzór nad instytucją, co prowadzi do niejasności interpretacyjnych,
wpływających negatywnie na procesy decyzyjne. Kluczowym problemem jest brak wyraźnego podziału kompetencji
między Prezesem Rady Ministrów a ministrem ds. szkolnictwa wyższego i nauki, co prowadzi do nieefektywności
i zakłóceń w działaniach instytucji oraz jej jednostek naukowych.
Potrzeba zmian w strukturze Polskiej Akademii Nauk
Model organizacyjny PAN nie sprzyja wystarczającej integracji pomiędzy członkami korporacji PAN a instytutami
naukowymi. Środowisko naukowe, jak również władze publiczne, są zgodne co do potrzeby zmian, które pozwolą na
lepszą współpracę i aktywizację środowiska naukowego. Poprawa komunikacji, transferu wiedzy oraz umiejętności
pomiędzy jednostkami PAN jest kluczowym elementem proponowanych reform.
Cele nowelizacji ustawy
Celem nowelizacji PANU jest umocnienie pozycji instytucji jako autonomicznego podmiotu naukowego, zgodnie
z konstytucyjną zasadą wolności badań naukowych. Projektowana nowelizacja wprowadza rozwiązania mające na
celu poprawę zarządzania PAN, precyzyjne określenie nadzoru nad działalnością instytucji oraz dostosowanie
przepisów do zmieniających się realiów prawnych.
Zmiany w nadzorze nad PAN
Kluczową zmianą w PANU jest przeniesienie nadzoru nad PAN z Prezesa Rady Ministrów na ministra ds.
szkolnictwa wyższego i nauki. Taki ruch ma na celu wyeliminowanie dotychczasowych problemów związanych
z niejasnym podziałem kompetencji między tymi organami. Minister ds. szkolnictwa wyższego i nauki będzie miał
również prawo zatwierdzać statut PAN, a także uchylać uchwały organów PAN, jeśli okażą się one niezgodne
z prawem. Audyty zewnętrzne, przeprowadzane co dwa lata, mają zwiększyć transparentność działalności PAN.
Zmiany w składzie Zgromadzenia Ogólnego i Prezydium PAN
Zmiany strukturalne zakładają rozszerzenie składu Zgromadzenia Ogólnego PAN o dziekanów wydziałów,
dyrektorów instytutów oraz członków Akademii Młodych Uczonych. Ma to na celu poprawę reprezentatywności
i integrację różnych środowisk naukowych w ramach PAN.
Zmiany dotkną także Prezydium PAN, które zostanie wzmocnione poprzez włączenie dziekanów i dyrektorów
instytutów, co ma na celu poprawę zarządzania instytucją. W skład prezydium oddziału wejdą: prezes oddziału, jego
zastępca oraz 3 osoby wybrane przez członków krajowych i członków akademii młodych uczonych wchodzących
w skład danego oddziału.
Nowe zasady wyboru dziekanów i nadzoru nad wydziałami
Nowelizacja PANU przewiduje, że dziekani i wicedziekani wydziałów PAN będą wybierani na czteroletnią
kadencję. Zwiększenie kontroli nad pracą wydziałów zostanie osiągnięte poprzez regularne oceny działalności

wydziałów przez wiceprezesa PAN. Negatywna ocena może skutkować odwołaniem dziekana, co ma zapewnić
lepsze zarządzanie poszczególnymi jednostkami.
Likwidacja rad kuratorów i utworzenie rad wydziałów
Zgodnie z nowelizacją, dotychczasowe rady kuratorów zostaną zastąpione radami wydziałów. Do zadań rad
wydziału będzie należało w szczególności:
1. przeprowadzanie, na potrzeby PAN i jej organów, co najmniej raz w roku, oceny instytutów objętych zakresem
działania wydziału;
2. występowanie do Prezesa PAN z wnioskami o utworzenie, połączenie, podział, reorganizację, przekształcenie
albo likwidację instytutu lub jednostki organizacyjnej PAN objętych zakresem działania wydziału;
3. przeprowadzanie konkursów na stanowisko dyrektora instytutu objętego zakresem działania wydziału, w tym
powoływanie komisji konkursowej;
4. dokonywanie oceny komitetów naukowych działających przy wydziale.
Rozszerzenie Akademii Młodych Uczonych
Proponowane zmiany obejmują zwiększenie liczby członków Akademii Młodych Uczonych z 10% do 20%
maksymalnej liczby członków krajowych PAN. Ma to na celu lepszą promocję młodych naukowców oraz większe
wsparcie ich działalności naukowej w PAN. Młodzi naukowcy będą odgrywać istotniejszą rolę w działalności PAN, co
ma sprzyjać rozwojowi innowacyjnych badań.
Zmiany w statusie członka PAN
Proponuje się odejście od podziału członków PAN na korespondentów i rzeczywistych, wprowadzając jednolitą
kategorię członków krajowych. Zmiany obejmą także status członków-seniorów, którzy będą mieli ograniczone prawa
wyborcze, uczestnicząc w pracach PAN jedynie z głosem doradczym. Nowelizacja przewiduje podniesienie progu
wiekowego do otrzymania statusu członka-seniora z 70 lat do 75 lat. Nowe przepisy zakładają również, że członek
PAN może utracić status członka w przypadku skazania za przestępstwo umyślne lub naruszenie zasad etyki.
Zarządzanie majątkiem PAN
Projektowana nowelizacja przewiduje również zmiany o charakterze lex specialis w stosunku do ustawy z 16.12.2016
r. o zasadach zarządzania mieniem państwowym (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 125) w zakresie zarządzania mieniem
PAN. Kanclerz PAN będzie odpowiedzialny za podejmowanie decyzji w zakresie rozporządzania majątkiem trwałym,
jednakże wymagać to będzie zgody ministra ds. szkolnictwa wyższego i nauki (do 1 000 000 zł) lub Prezesa
Prokuratorii Generalnej (powyżej tej kwoty). Zmiany te mają na celu poprawę nadzoru nad majątkiem i wprowadzenie
większej kontroli nad strategicznymi decyzjami finansowymi instytucji.
Zmiany w finansowaniu działalności PAN
Nowelizacja wprowadza szczegółowe przepisy dotyczące planowania budżetu PAN. Prezes PAN, po uzyskaniu
pozytywnej opinii Prezydium PAN, będzie zobowiązany przedkładać projekt rocznego planu finansowego do
zatwierdzenia przez ministra ds. szkolnictwa wyższego i nauki. Dodatkowo, wszelkie zmiany w planie finansowym
będą wymagały zatwierdzenia zgodnie z nowymi zasadami, co ma zapewnić większą przejrzystość i kontrolę nad
finansami PAN.
Powołanie i kadencje dyrektorów instytutów naukowych
W projekcie przewidziano także zmiany dotyczące powołania i kadencji dyrektorów instytutów naukowych PAN.
Kompetencje w zakresie przedłużenia kadencji dyrektora oraz jego odwołania zostaną przekazane Prezydium PAN,
co ma zwiększyć demokratyzację procesu zarządzania instytutami. Dyrektorzy instytutów będą musieli uzyskać
zgodę ministra na dokonywanie czynności dotyczących majątku trwałego, szczególnie w zakresie komercjalizacji
wyników badań i prac rozwojowych.
Etap legislacyjny
Zgodnie z Rządowym Centrum Legislacji, projekt jest obecnie na etapie opiniowania.

Projekt nowelizacji PANU ma na celu umocnienie pozycji instytucji jako autonomicznego podmiotu naukowego, poprawę zarządzania i precyzyjne określenie nadzoru nad działalnością instytucji, dostosowanie przepisów do zmieniających się realiów prawnych oraz zwiększenie transparentności działalności PAN.